Магу яшчэ зразумець, калі фразу «Незалежнасьць на беларусаў звалілася зь неба» кажа 20-гадовы юнак (хаця ён можа даведацца праўду праз адзін клік ў гугле). Але калі гэтак заяўляе грамадзкі дзяяч, палітаглядальнік, журналіст ці дзяяч мастацтва – гэта ня проста няведаньне фактаў ці ўсьвядомленая хлусьня, гэта пазыцыя, якая адмаўляе беларускай нацыі ў палітычнай суб'ектнасьці.

На жаль, ня мог прыехаць у Варшаву на запрашэньне Зянона Пазьняка, каб адзначыць 25 жніўня ў Беларускім Доме, але даслаў для Warta відэа, у якім з дакумэнтамі праспрабаваў абвергнуць некаторыя міфы. https://www.youtube.com/watch?v=iJhxL5Tx1PQ

Мне неяк няёмка ў які ўжо раз спрачацца з Міколам Бугаём, і ўсё ж, колькі слоў пра ягонае сьцьвярджэньне ў «Нашай Ніве», што «у 1918 і 1991 гадах Беларусь наўрад ці абвясціла незалежнасць, калі б Украіна не зрабіла таго першай».

Адносна абвяшчэньня незалежнасьці БНР можна дэбатаваць, а вось наконт падзеяў 25 жніўня 1991 года ісьціна для мяне, як непасрэднага ўдзельніка падзеі, відавочная.

Увогуле, кожнае тое ці іншае палітычнае рашэньне прымаецца пад узьдзеяньнем розных як унутраных, гэтак і зьнешніх фактараў, і часам цяжка вызначыць, якія зь іх адыгралі галоўную ролю, а якія – другасную.

Безумоўна, прыняцьце Акту Незалежнасьці Вярхоўный Радай Украіны 24 жніўня зрабіла істотны ўплыў на дэпутатаў – і на нас, дэпутатаў Апазыцыі БНФ (дадало нам ўпэўненасьці), і на камуністаў (прымусіла задумацца).

Але ўпэўненасьці і настойлівасьці ў нас на Сэсіі Незалежнасьці 24 і 25 жніўня хапала – інакш бы мы не патрабавалі зноў і зноў вярнуцца да пытаньня наданьня Дэклярацыі аб сувэрэнітэце статусу канстытуцыйнай сілы, якое парлямэнцуая большасьць адмовілася ўключыць у парадак дня.

Ці была падзея ў Кіеве вызначальнай для парлямэнцкай камуністычнай большасьці? Задумацца, паўтараю, прымусіла, але вызначальнай – не была.

Магчыма, шаноўны Мікола Бугай блытае абвяшчэньне Незалежнасьці ў жніўні 91-га з ратыфікацыяй Белавескіх пагадненьняў у сьнежні 91-га – вось тады сапраўды, на рашэньне дэпутатаў галасаваць паўплывала паведамленьне, што «украінскія дэпутаты ўжо прагаласавалі». Насамрэч – у той момант яшчэ не; пазьней Лукашэнка і іншыя казалі, што дэпутатаў «падманулі», «абвялі вакол пальца».

Зрэшты, пры ратвфікацыі Белавескіх пагадненьняў ніхто з аўтаматам Калашнікава над дэпутатамі не стаяў, рукі не выкручваў. Але калі ёсьць паняцьце «ваенная хітрасьць» - хай будзе хітрасьць парлямэнцкая.

Не магу не прыгадаць, як аднойчы нам трэба было «кроў з носу» заблякаваць закон аб адкліканьні дэпутата, па якім практычна ўсіх дэпутатаў БНФ маглі пазбавіць мандатаў. Камуністы ўжо паціралі рукі, але мы падрыхтавалі для іх сюрпрыз.

Калі закон быў пастаўлены на галасаваньне, Пазьняк узьняўся са свайго крэсла: «Апазыцыя, галасуем! Бвршчэўскі, Навумчык! Хлопцы, давайце хутка на месца, галасуем!». Некалькі дэпутатаў БНФ былі «выпадкова» у іншых месцах Авальнай залі, і пабеглі да савімх месцаў, каб нібыта пасьпець націснуць кнопку (давалася 10 сэкундаў, і сэкунды гэтыя адлічваліся на табло).

Камуністы не разумелі, што адбываецца. Адны проста разгубіліся і прапусьцілі гэтыя 10 сэкундаў, іншыя вырашылі, што калі гэты закон раптам зрабіўся выгодны БНФ – галасаваць за яго нельга. У выніку, галасоў для прыняцьця не хапіла. Некаторыя з нашых ня вытрымалі і расьсьмяяліся, зарагаталі і камуністы: «Ну, вы нас абдурылі!» (паўторна закон на сэсію не выносіўся). Вядома, зрабіць такі «фінт» можна былро толькі аднойчы.

Калі ж вярнуцца ў жнівень 1991 га і ўявіць, што 24 жніўня ўкраінцы Незалежнасьць не абвясьцілі – я перакананы, што беларуская Незалежнасьць была б абвешчаная ўсё адно.

Што, ясна, а ні ў якім разе не прымяньшае значнасьць чыну накшых украінскіх калег.

У значна большай ступені на настроі ў Авальнай залі 25 жніўня паўплывалі прыпыненьне ўказам Ельцына дзейнасьці КПСС і адстаўка Гарбачова з пасады генсека. Дэпутаты-камуністы, мякка кажучы, ня мелі сымпатый да Гарбачова, але Ельцына яны не любілі яшчэ болей, і да таго ж баяліся.

Гэта і выкарыстаў Пазьняк, калі выступіў перад галасаваньнем з крытыкай Ельцына (камуністы чакалі, што ён будзе яго як пераможцу путча ўсхваляць – у тыя дні Ельцына ўсхваляў увесь сьвет). Пазьняк сказаў, што расейскія дэмакраты – імпэрцы па сваёй сутнасьці, што Ельцын будзе праводзіць ў дачыненьні да нас палітыку шантажа. І што нам, беларусам, незалежна ад палітычных поглядаў, трэ\ба скарыстаць шанец і нарэшце самім вырашаць свой лёс.

Як вядома, Пазьняка падтрымалі сакратары абкамаў і старшыні аблвыканкамаў, а Кебіч паведаміў пра гутарку з кіраўніком расейскага ўраду, яутнасьць якой цалкам укладалася ў тэрсмін «шантапж». Вынік галасаваньня быў станоўчы. (1/2)

(2/2) Ня ведаю, якую празыцыю адносна тэорыі «Лукашэнка-гарант Незалежнасьці» займаў Мікола Бугай раней, але ў сваім цяперашнім артыкуле ён слушна адзначае поўную залежнасьць Лукашэнкі ад Крамля (ва ўсялякім разе, я гэтак зразумеў). Мне ад 1994 году даводзілася даказваць, што ніякі Лукашэнка не «гарант», і ў выпадку ўзьнікненьня рэальнага шанцу атрымаць «шапку Манамаха» ён здасьць Беларусь пад Расею за тры сэкунды.

Гарантам беларускай Незалежнасьці можа быць толькі беларускі народ, ае ён прыдушаны і пазбаўлены права голасу. У такіх варунках лёс беларускай Незалежнасьці вырашаецца тымі, хто зброяй (зброяй у самым прамым сэнсе) змагаецца з яе галоўным праціўнікам – расейскім імпэрыялізмам і яго арміяй.

Сёньня дзень памяці выдаўца, мэмуарыста Міхася Дубянецкага. Менавіта ён правёў гістарычнае паседжаньне 19 кастрычніка 1988, на якім былі ўтвораныя «Мартыралог Беларусі» і Аргкамітэт БНФ. На фота – Васіль Быкаў развітваеццца зь сябрам (і калі не памыляюся – пад тым самым Сьцягам, які Галя Сямдзянава ўнесла ў Авальную залю ў пачатку Сэсіі Незалежнасьці). Вечная Памяць.

… Мы бачым шматгадовую, ужо на дзесяцігодзьдзі, сьвядомую лінію амэрыканскай адміністрацыі, незалежна ад яе афарбоўкі, ці яна чырвоная, ці яна сіняя, ці гэта дэмакраты, ці рэспубліканцы. Гэта лінія ўспрыманьня Беларусі як бясспрэчнай і безумоўнай зоны інтарэсаў Расеі. І гэта вялікая памылка Вашынгтону.

… Калі падпішуць мірнае пагадненьне паміж Кіевам і Масквой, Пуцін будзе падаваць свайму народу гэта як перамогу, бо, хутчэй за ўсё, захопленыя землі застануцца за Расеяй. А тое, што там загінулі сотні тысяч чалавек… У Расеі ніколі не лічыліся ахвяры – галоўнае, што павялічылі тэрыторыю.

І ў такой сітуацыі для Пуціна будзе важна захаваць Беларусь як фарпост. Нават аж да анэксіі, хаця будзем спадзявацца, што да гэтага не дойдзе.
Канешне, пры такім раскладзе вокнаў магчымасьцяў у Беларусі не будзе. Яны б імаверна зьявілся, калі б Расея пацярпела паразу.

І, калі я задаю сабе пытаньне, а ці пойдзе Вашынгтон вось на такі варыянт, то ўяўляю сабе патаемныя перамовы, дзе-небудзь у Лазанне ці Берне. У адказ на патрабаваньне амэрыканцаў спыніць вайну ва Украіне, рускія кажуць: ок, але мы хочам захаваць за сабой Беларусь, як суцяшальны прыз.

Даўно назіраючы за заходнімі палітыкамі, я схільны, як гэта ні сумна, меркаваць, што Захад здасьць Беларусь, як гэта ў гісторыі ўжо рабіў не раз.

https://gazetaby.com/post/navumchyk-ruskiya-zapatrabuyucz-sabe-belarus-yak-sucyashalny-pryz/202866/

Давайце я на двух ўяўных прыкладах прадэманструю трансфармацыю эўрапейскай (ды ўвогуле заходняй, ЗША тое тычыцца найперш) палітычнай эліты.

Уявіце: 1942 год, Велікабрытанія. Чэрчыль даведваецца, што на тэрыторыю яго краіны перакінутая група асобаў з краіны Х., якія рыхтуюцца пераправіцца ў Нямеччыну і зьнішчыць Гітлера. (Я, канешне, спрашчаю - вось так раптам, патаемна ад прэм’ера, група не была б у Велікабрытанію закінутая, але ня ў гэтым справа). Дзеяньні Чэрчыля: акуратнае максымальнае спрыяньне групе.

2024 год, якая заўгодна краіна ЭЗ. Ці ЗША. Ці Канада. Яе кіраўнік (прэзыдэнт ці прэм’ер), даведваюцца, што на тэрыторыі яго краіны знаходзіцца група, якая рыхтуецца пераправіцца …. — тут, я думаю, вы самі здагадаецеся, куды яны зьбіраюцца пераправіцца і каго ліквідаваць.

Дзеяньні кіраўніка: загад аб арышце, суд. Тлумачыць прычыны ня буду, іх шмат.

Як казаў Быкаў - дэмакратыя заўсёды праіграе, бо ня можа змагацца са сваімі ворагамі іх мэтадамі (не цытую, перадаю сэнс).

Толькі адно ўдакладненьне наконт “заўсёды” : заўсёды ў нашыя часы. Але - так было не заўсёды. Калісьці дэмакратыя і перамагала.

Польшча першай, адразу пасьля 25.08.1991, прызнала Незалежнасьць Беларусі. За ёй — Турэччына і Швэцыя. ЗША ды іншыя гэтага не рабілі аж да адстаўкі Гарбачова ў канцы сьнежня, бо баяліся «хаасу распаду». Акурат як сёньня ў тэме распаду РФ.

Ідэя «Прекраснай России будущего», за якую агітуе Юлія Навальная, гэткі ж прывід, як у свой час «прекрасная идея коммунизма». Ды вось толькі шляхі да ўсяго «прекрасного» Расейская імпэрыя чамусьці пракладала праз пакуты, сьлёзы ды зьнішчэньні народаў. Для нас, беларусаў, шлях да камунізму прайшоў праз Курапаты. І мы не забыліся пра гэта.

На фота Ўл. Кармілкіна – Артур Вольскі у часе мітынгу ля помніка Янку Купалу 27 ліпеня 1992 г.

ПРА АРТУРА ВОЛЬСКАГА

Сёньня – дзень памяці Артура Вітальевіча Вольскага. Нядаўна я палічыў, колькі пісьменьнікаў былі ў Народным Фронце: Васіль Быкаў, Артур Вольскі, Рыгор Барадулін, Васіль Сёмуха, Уладзімер Арлоў, Лявон Баршчэўскі (пералічваю ад старэйшых да маладзейшых)... Зусім невялікая колькасьць членаў СП уваходзілі ў Сойм БНФ альбо іншыя дзейныя структуры Фронта, гэта значыць – займаліся, акрамя творчасьці, «працай штодзённай, шэрай» на карысьць Адраджэньня. Астатнія – некалькі сотняў – ці лічылі гэтую працу ніжэй за стварэньне сваіх бесьсьмяротных твораў, ці чакалі, чым усё скончыцца (памятаю, як падхіхіквалі некаторыя мае равесьнікі: «Ну-ну, Сярога, давай, наперад!»), ці выбралі бок улады.

Ведаеце, я скажу вось што. У той час менавіта БНФ, паводле слушнай ацэнкі Быкава, быў авангардам нацыянальна-дэмакратычнага руху. Тады кожны чалавек, тым больш той, хто валодаў словам – меў значэньне, бо трэба было штодзённа пераконваць тыя мільёны насельніцтва, якія, выхаваныя больш як двума стагодзьдзямі праімпэрскай царскай і савецкай акупацыі, не пасьпелі ўсьвядоміць ні вартасьць нацыянальных каштоўнасьцяў, ні важнасьць Незалежнасьці (і зрабілі свой выбар у 1994-м). І быць у БНФ ці ня быць – для сталага чалавека было сьвядомым выбарам.

Артур Вітальевіч Вольскі свой выбар зрабіў – мне цяжка прыгадаць нейкую нашую акцыю, у якой ён бы ня браў удзелу. Незалежна ад таго, зьбіралія тысячы чалавек, ці прыходзілі некалькі дзясяткаў. Паўтараю: кожны чалавек быў важны. А яшчэ Вольскі быў тваральнікам Таварысмтва дэмакратычных вэтэранаў, што супрацьстаяла хеўры «победобесных» вэтэранаў НКВД і Савецкай Арміі, якія жывёльна ненавідзелі ўсё беларускае і дамагаліся імпэрскага рэваншу.

Дзякуючы такім асобам, як Артур Вітальевіч Вольскі, апошняя хваля нацыянальнага Адраджэньня пратрымалася да 1994-га. Так, гэта толькі некалькі гадоў. Але гэтыя гады далі магчымасьць нацыі набраць у лёгкія кіслароду – каб не памерці.

Вечная Памяць.

Як толькі набліжаюцца “выбары”, пачынаюцца прагнозы, што Лукашэнка можа на іх і не пайсьці. Ключавая памылка аналітыкаў (большасьць якіх ня ведае Лукашэнку асабіста) — меркаваць, што для яго жыцьцё даражэй за ўладу.

Не сумнявайцеся: Лукашэнка будзе “пераможцам” і ў 2025, і ў 2030, і ў 2035. Для яго ўлада — даражэйшая за жыцьцё, і аддасьць ён яе толькі ў момант спыненьня свайго фізычнага існаваньня.

Вось з гэтай бясспрэчнай аксыёмы і трэба выводзіць прагнозы і варыянты — ад інсульту ў лужы ўласнай мачы, як у Сталіна, да жорсткага “транзіту ўлады”, як у Кадафі.

БЫКАЎ ЯК СУМЛЕНЬНЕ БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫІ

У сацыяльных сетках зьявілася сэрыя публікацый Алеся Чайчыца пад агульным назовам «Лыжка дзёгця пра Васіля Быкава», у якой аўтар падае яго як «абласканага савецкай уладай і яўна зручнага гэтай уладзе пісьменьніка».

«Не рабіце з Быкава, чый талент служыў савецкай прапагандзе, сумленьне нацыі» - піша аўтар і пераконвае, што «захапленьне некаторых беларусаў Васілём Быкавым выглядае як нізкапаклонства перад савецкім мэйнстрымам, савецкай элітарнасьцю».

Яшчэ некалькі цытатаў.

«Васіль Быкаў быў часткай савецкай рэжымнай прапаганды. Тое, што ён служыў ёй сваім геніяльным літаратурным талентам, што ягоная спадчына застаецца бясспрэчна каштоўнай у агульначалавечым вымярэньні, па-за савецкім прапагандысцкім дыскурсам, -- усё гэта робіць ягоную ролю ў часы СССР, мабыць, нават больш значнай і небясьпечнай, чым роля якогась карыкатурнага Мікалая Чаргінца пры Аляксандру Лукашэнку».

«Ад таленту творцаў і высокай якасьці твораў прапаганда не перастае быць прапагандай. Наадварот, яна робіцца больш небясьпечнай, прабіраецца ў галовы найбольш разумных і крытычных, і пакідае сваю атруту нават там. Быў Рыбак-Быкаў і былі Сотнікаў - Ларыса Геніюш, Сотнікаў - Лявон Баразна, Сотнікаў - Іван Раманчук (незаслужана малавядомы выбітны герой антысавецкай партызанскай барацьбы). Сотнікаў-Салжаніцын, Сотнікаў-Бродзкі».


Так, Быкаў у савецкія часы ня быў дысыдэнтам – такім, як Зянон Пазьняк ці Яўген Кулік. Ён не сядзеў ў сталінскіх лягерах, як сакратарка Рады БНР Ларыса Геніюш, альбо Алеся і Антон Фурсы ды іншыя сябры «Саюзу беларускіх патрыётаў», якіх за «Пагоню» і Бел-Чырвона-Белы-Сьцяг прысудзілі да расстрэлу, замененага потым дзесяцігодзьдзямі пакутаў.

Ды вось толькі ад Пазьняка і Куліка (аўтара эталёну дзяржаўнага гербу «Пагоня») асабіста я чуў надзвычай высокія ацэнкі Быкава – і як асобы, і як творцы. З Геніюш знаёмы ня быў, але чытаў ейны заклік: «"Падтрымайце Быкава! Яго стыхія – гэта бічаваньне бесчалавечнасьці, хамства і нізасьці ў людзях. … Ён – глыбокі аналітык, амаль геніяльны, як само жыцьцё. Не шкадуйце для яго добрых пачуцьцяў і разумнага мужнага слова! Танных і бязважкіх словаў ён ня любіць і ня прыме".

Аўтар публікацый папракае Быкава залатой зоркай Героя сацыялістычнай працы, ордэнам Працоўнага чырвонага сьцяга, званьнем ляўрэата Ленінскай прэміі, дэпутацтвам у Вярхоўным Савеце БССР.

Што тадычна званьняў. Пры ўсёй сутнасьці камуністычнага кіраўніцтва, трэба прызнаць, што яно цаніла найбольш выбітных творцаў, і ў тым выпадку, калі яны наўпрост не змагаліся з уладай, асыпала іх узнагародамі. Выключэньняў з гэтага правіла не было. Быкаў не змагаўся з камуністычнай уладай палітычна. Ён быў сусьветна прызнаным пісьменьнікам, прызнаным за свой талент – як сусьветна прызнаная была балерына Мая Плісецкая (таксама герой сацыялістычнай працы), ці кампазытар Дзьмітрый Шастаковіч (таксама зорка героя).

Так, за шэдэўры балетнага ці тэатральнага мастацтва, за геніяльныя сымфоніі, за выбітныя літаратурныя творы (паўтараю, пры ўмове адсутнасьці наўпроставага змаганьня з рэжымам – але нават без усхваленьня правадыра ці рэжыму як абавязковай умовы) давалі высокія ўзнагароды.

Канешне, даючы такія ўзнагароды, улады, у пэўным сэнсе, абялялі сябе і перад народам, і перад сусьветнай супольнасьцю.

Але вось з Быкавым у іх не атрымалася тое, што атрымалася з Шолахавым, калі пагадзіцца з тым, што аўтар «Ціхага Дону» - менавіта 23-гадовы хлапец. Геніяльны раман, калі разабрацца, быў хутчэй антысавецкі, чым савецкі. Мелехаў так і не прымацаваўся да камуністаў, і гэта азначала, як ні круці, пэўную калі не заганнасьць, дык сумнеўнасьць камуністычнай ідэі, і Сталін гэта бачыў, і даваў даручэньні ўгававарыць Шолахава скарэктаваць тэкст. Не атрымалася ўгаварыць. Бог ведае, да чаго ён мог яшчэ дапісацца, і тады Шолахава абсыпалі ўзнагародамі, ён выдаў пасрэдны, у параўнаньні з «Ціхім Донам», раман пра калектывізацыю, а ў апошнія дзесяцігодзьдзі ўвогуле нічога не напісаў (затое адзначыўся антысеміцкімі заявамі). Быкава ж купіць не ўдалося. (1/5)

(2/5) Так, званьні і рэгалі ў Быкава былі. Але вось што прыкметна: у савецкі час зоркі і званьні меў ня ён адзін, але для тысяч людзей менавіта Быкаў быў увасабленьнем сумленнасьці і праўды. Менавіта ён.

І я на свае вочы бачыў, як ў 1986 годзе віцябляне віталі Быкава ў коласаўсукім тэатры (ён браў удзел у вечарыне Генадзя Бураўкіна), а ў 1988-м – як ўспрынялі зьяўленьне Быкава у Чырвоным касьцёле ўдзельнікі нацыянальнага дэмакратычнага моладзевага руху (да гэтай падзеі я яшчэ вярнуся).

Тое, як слухалі Быкава, не арганізуеш адмыслова – ні загадам Віцебскага гаркаму партыі, ні дамоўленасьцю «нефармальнфых», як тады казалі, «Талакі» ці «Тутэйшых».

Адмыслова прыгадваю падзеі савецкага яшчэ часу, бо пазыцыя Быкава ў часы пазьнейшыя (падтрымка БНФ і Незалежнасьці) ў аўтара цыклю сумневу не выклікае. У часы ж камуністычныя Быкаў, лічыць аўтар, «быў часткай савецкай рэжымнай прапаганды».

Такое сьцьвярджэньне – і несправядлівае, і не адпавядае рэальнасьці.

Прыкладаў наўпроставай савецкай рэжымнай прапаганды з-пад пяра Быкава (кшталту заклікаў да, умоўна кажучы, выкананьня рашэньняў XXV з'езду КПСС ці ўсхваленьняў «Малай зямлі» Брэжнева) аўтар не прыводзіць – па той простай прычыне, што такіх не было.

Прэтэнзія больш сур'ёзная: «тое, што ён служыў ёй (прапагандзе – С.Н.) сваім геніяльным літаратурным талентам».

Калі сыходзіць з гэтага тэзісу, трэба прызнаць, што чым больш таленавітым быў пісьменнік (ці мастак, ці рэжысэр, ці актор) у савецкай (ці любой іншай аўтарытарнай) сыстэме, тым большую небясьпеку для ідэі гуманізму і чалавечнасьці ён уяўляў. Адпаведна, чым больш шэдэўральны твор – тым больш ён «працуе» на рэжым.

Здаецца – ёсьць ў гэтым лёгіка, але калі пачынаеш аналізаваць, бачыш унутраную супярэчлівасьць тэзісу, і нават яго абсурднасьць.

Давайце паспрабуем паразважаць у такой парадыгме. Вось, скажам, шэдэўр беларускай паэзіі -- «Вераніка» Максіма Багдановіча.

Колькі не чытай – ніякай савецкай прапаганды ў ім ня знойдзеш, што зразумела: верш напісаны ў 1913 годзе. Тут усё ў парадку, ніякіх прэтэнзыяў да паэта няма.

А вось да Ігара Лучанка, Уладзімера Мулявіна і Леаніда Барткевіча ёсьць прэтэнзіі, і немалыя. На тэкст Багдановіча яны стварылі шэдэўр – і зь ім «Песьняры» аб'езьдзілі ўвесь Савецкі Саюз.

Нехта скажа, што песьня назаўсёды ўвайшла ў залатую скарбонку нацыянальнага мастацтва, і дзясяткі мільёнаў людзей упершыню даведаліся, што ў беларусаў ёсьць свая мова, якая адрозьніваеца ад расейскай – але ж мы не паверым гэтым апраўданьням калябарацыі з камуністычнай уладай: выкананьне песьні служыла савецкай прапагандзе, бо стварала ілюзію творчай свабоды.

З «Песьнярамі» увогуле трэба разабрацца -- у 70-я яны зьдзейсьнілі турнэ па ЗША, і ад старэйшых прадстаўнікоў беларускай дыяспары я чуў расповеды пра ўражаньні на канцэрце ў Нью-Ёрку: яны плакалі. А слухалі «Песьняроў» у тым ліку і нязломныя ўдзельнікі Слуцкага паўстаньня ў абарону БНР ды іх дзеці, выхаваныя ў абсалютным непрыманьні камуністычнай ідэалёгіі і акупацыі Беларусі Масквой. Вось як тонка спрацавала савецкая прапаганда! Бо, як адзначае аўтар (праўда, маючы на ўвазе Быкава, а не «Песьняроў»), «ад таленту творцаў і высокай якасьці твораў прапаганда не перастае быць прапагандай. Наадварот, яна робіцца больш небясьпечнай, прабіраецца ў галовы найбольш разумных і крытычных, і пакідае сваю атруту нават там».

Між іншым, плён гэтай «атруты» многія з нас чулі – Данчык кажа, што «Песьняры» шмат паўплывалі на ягоную вакальную творчасьць.

Але тое – далёкая Амэрыка, выступілі там «Песьняры» ды вярнуліся ў СССР, дзе іх кружэлкі выпускаліся мільённымі накладамі -- маштаб шкоды можна сабе ўявіць.

Між іншым, пра наклады. Аўтар, выкрываючы Быкава, піша: «у таталітарным СССР толькі прапагандысцкая літаратура магла выдавацца мільённымі накладамі ў жорстка падцэнзурных дзяржаўных выдавецтвах, магла ўключацца ў падцэнзурную стэрыльную школьную праграму і экранізавацца падцэнзурнымі дзяржаўнымі кінастудыямі ў амаль двух дзясятках стужак».

(3/5) І тут ён робіць памылку. Мільённымі накладамі выходзіла ня толькі прапагандысцкая літаратура (маецца на ўвазе сукупны наклад, бо рэдка які мастацкі твор выдаваўся аднамомантна нават паўмільёнам асобнікаў, стандартным «вялікім» накладам у межах СССР лічылася 100 тысяч асобнікаў). Выдавалася мастацкая літаратура і зусім не ідэалагізаваная.

Паколькі аўтар у сваіх сьцьвярджэньнях спасылаецца на расейскіх пісьменьнікаў, вазьму для прыкладу зусім не «абласканага» савецкай уладай Булата Акуджаву, які ёсьць у маёй хатняй бібліятэцы. Не герой сацпрацы, не дэпутат, ні ляўрэат Ленінскай прэміі. Праўда, кавалер ордэну «Дружбы народаў» - такога ж самага, якім быў узнагароджаны і Ўладзімер Караткевіч.

Зборнік паэзіі «Выбранае», 1984 год выданьня – 50 тысяч асобнікаў. Тады гэта лічыўася добрым накладам для паэзіі (цяпер – увогуле фантастычным). Раман «Падарожжа дылетантаў», 1980 год – 150 тыс., раман «Спатканьне з Банапартам», 1985 год – 200 тысячаў. Ні ў воднай з трох кніг Акуджавы няма словаў «сацыялізм», «камунізм», «кампартыя», «Ленін», дзеяньні раманаў адбываюцца ў XIX стагодзьдзі. А не, хлушу: паэтычны зборнік, як сьведчаць выходныя дадзеныя, надрукаваны з дыяпазытываў Тульскай друкарні, якая месьціцца па адрасе праспэкт Леніна, 109. Ну і ўсе тры кніжкі выйшлі ў выдавецтве «Советский писатель» - лепш бы, канешне «Антисоветский...».

Вялікімі накладамі часта выдавалі тое, што магло быць лёгка раскуплена – і нават «сумнеўных» аўтараў. Скажам, братоў Стругацкіх – 100, 200 тысяч асобнікаў.

А вось двухтомнік Міхаіла Зошчанкі – нароўні з Ахматавай, пэрсанажа сумнавядомай пастановы ЦК ВКП (б) «Пра часопісы «Звезда» і «Ленинград», выданьне 1978 года. У той момант пастанова, дзе Ахматава і Зошчанка былі наўпрост прызнаныя ідэалягічна шкоднымі, дзейнічала — на журфаку мы абавязаныя былі яе вывучаць яшчэ ў пачатку 80-х. Па логіцы, ёю павінны былі кіравацца і выдавецтвы. Але двухтомнік выйшаў, і наклад – 100 тысяч асобнікаў.

Прыводжу гэтыя імёны і лічбы, бо маладыя, найхутчэй, іх ня ведаюць.

Вядома, сярод «стотысячнікаў» былі «Строгавы» Маркава ці «Вечны покліч» Іванова, па якіх ставіліся папулярныя сэрыялы, але былі і творы бясспрэчна высокай літаратурнай якасьці, у тым ліку кіргіза Чынгіза Айтматава, грузіна Чабуа Амэрэджэбі, беларусаў Алеся Адамовіча і Васіля Быкава.

І кнігі Адамовіча і Быкава ў кнігарнях не залежваліся не таму, што «пра вайну» (тэма вайны, бясспрэчна, была часткай савецкай прапаганды), а зусім па іншай прычыне. У савецкіх кнігарнях, як памятаю, былі стосы выданьняў «ваенна-патрыятычнай» тэматыкі, мэмуараў розных генэралаў – і іх не раскуплялі гадамі.

Тут мы набліжаемся да галоўнага, як выглядае, аргумэнта, паводле якога Быкаў, на думку аўтара, мусіць быць залічаны ў кола «савецкіх прапагандыстаў» -- «ён адзін з цэнтральных ва ўсім СССР літаратурных рамантызатараў "Вялікай перамогі".

У тым і справа, што ніякага «рамантызатарства» у прозе Быкава няма. Пакуты чалавека – і фізычныя, і духоўныя -- ён паказвае з максымальнай праўдай. Так, дзеяньне адбываецца ў ваенныя часы, але вайна – толькі абставіны, умовы, у якіх воляй лёсу апынаецца пэрсанаж. Ня буду паўтараць агульнавядомае пра псыхалягізм, зь якім Быкаў вымалёўвае чалавека ў сытцуацыі выбару паміж жыцьцём і сьмерцю, за што літаратурная крытыка (зусім не савецкая) справядліва аднесла яго да найбольш яскравых прадстаўнікоў эўрапейскага экзыстэнцыялізму.

Дзе ж тут «рамантызацыя», ня кажучы ўжо пра «савецкую прапаганду»? Можна, вядома, сказаць, што ў творах дзейнічаюць і камісары, і часам прыгадваецца нават партыйнасьць (праўда, у «Сотнікаве» слова «камуніст» упісанае рукой рэдактара). Але ж ваявалі і камуністы, былі ў Чырвонай арміі камісары, і было б глупствам гэта адмаўляць. У мяне наадварот склалася ўражаньне, што Быкаў сьвядома пазьбягаў у сваіх тэкстах іх прыгадваньня – адрозна ад большасьці іншых «ваенных» аўтараў.

(4/5) І вось менавіта таму, што Быкаў не рамантызаваў вайну, а пісаў праўду, не ўзносіў ролю кампартыі і генэралітэта ў перамозе (генэралы і асабліва НКВДзісты там, дзе яны зьяўляюцца ў ягонай прозе, не выклікаюць сымпатый, прыгадайце «Ягоны батальён» і «Мёртвым не баліць») – менавіта за гэта Быкава і цкавалі ў 60-я гады ў «Правде», білі вокны ў ягонай гарадзенскай кватэры, і нават зьбілі яго самога («хуліганы» тут жа выбачыліся і далі зразумець, што знаходзяцца «при исполнении»).

З гэтае прычыны (а не зь якой іншай) творы Быкава былі перакладзеныя на больш чым 50 моваў і выдадзеныя ў дзясятках краінаў (статыстыка на канец 1980-х). І калі наваті адкінуць савецкія рэспублікі ды дзяржавы сацлягеру – застаецца дзясятак заходніх краінаў, у якіх выдаўцы кіраваліся зусім не інтарэсамі савецкай прапаганды, і якім Масква ну ніяк не магла нічога загадаць.

(У дужках зазважу, што, як казаў мне сам Васіль Уладзімеравіч, з замежжа ён альбо зусім ня меў ганарару, альбо нейкія капейкі – усё забірала савецкая дзяржава ў бюджэт. Так што кватэры свае, якія атрымліваў ад дзяржавы і якімі цяпер таксама папракаюць Быкава, ён акупіў не аднойчы. Ну і каб скончыць з кватэрамі: той, хто быў у Быкава на Танкавай, «раскошай» тую трохпакаёўку можа назваць толькі пры наяўнасьці надзвычай вялікай фантазіі. Яно, канешне, лепей бы ён жыў у інтэрнаце, а яшчэ лепей – на вакзале).

За вернасьць праўдзе ў літаратуры і паважалі Быкава людзі пры савецкай уладзе.

Бадай, самы «доўгажывучы» папрок у адрас Быкава – нібыта ягоны подпіс пад лістом супраць Сахарава і Салжаніцына ў 1973 годзе. Праўда, пасьля выступаў сьведак, якія пацьвярдзілі, што Быкаў адмовіўся ставіць подапіс і пачуў сваё імя ўжо ў выпуску тэлевізійных навінаў, узьнікла іншая прэтэнзія: ён своечасова не абверг фальсыфікацыю.

Насамрэч, Быкаў адразу паехаў у Маскву і, не знайшоўшы Салжаніцына (той хаваўся на дачы Растраповіча) напісаў ліст пратэсту і аднёс яго ў прыёмную ЦК КПСС.

Толькі той, хто ня ведае рэаліі таго часу, не разумее сэнсу такога кроку, які мог мець якія заўгодна вынікі – ад поўнай забароны на выданьні да высылкі за мяжу.

Між іншым, мне ніколі не даводзілася чуць ад тых, хто папракае Быкава недастаткова сьмелымі, на іх погляд, дзеяньнямі, ацэнак паводзінаў самога Салжаніцына пасьля ягонага вяртаньня з эміграцыі. Салжаніцын, у чыю падтрымку ў свой час выказваліся сотні людзей, рызыкуючы свабодай, а часам і жыцьцём – ніколі ні слова не сказаў у абарону ахвяраў палітычных рэпрэсій у былых савецкіх рэспубліках (у тым ліку і ў лукашэнкаўскай Беларусі), хаця такія выказваньні яму дакладна нічым не пагражалі, а дапамагчы людзям маглі, і істотна. Быкаў жа ў лукашэнкаўскія часы шматкроць выступаў у абарону тых, каго рэжым падвяргаў рэпрэсіям – у тым ліку і тады, калі яшчэ знаходзіўся ў Беларусі.

Крытыкі Быкава кажуць, што ў 1973-м яму трэба было сабраць прэс-канфэрэнцыю для замежных журналістаў, зрабіць заяву, і тады...

Называюць і варыянты «тады»: Быкаў бы моцна рассварыўся з савецкай уладай, быў бы высланы за мяжу, як той жа Салжаніцын ці пазьней Вайновіч, і ў выніку мог бы атрымаць Нобэлеўскую прэмію; уяўляеце, што азнаячаў бы для беларусаў Нобэль у якім-небудзь 1982-м?

Уяўляю.

Але яшчэ лепей ўяўляю тое, што азначала б адсутнасьць Быкава (хай і Нобэлеўскага ляўрэата) у Беларусі ў 1988-м.

Па словах тагачаснага рэдактара штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва» Анатоля Вярніцскага, публікацыя артыкула Пазьняка пра Курапаты ў чэрвені 1988 была б немагчымай без прадмовы Васіля Быкава, чый подпіс быў падмацаваны тытулам - «ляўрэат Ленінскай прэміі». Гэта Вярцінскі казаў шмат разоў. Прэмія была дадзена Гарбачовым, і ў менскім ЦК вырашылі за лепшае не сварыцца з пісьменьнікам, якога выразна падтрымаў генсак (пэўна, калі б ведалі, якія будуць наступствы артыкула – рызыкнулі б сварыцца).

Праўда пра Курапаты зрабілася каталізатарам нацыянальнага абуджэньня, а 19 кастрычніка 1988 тыя, хто выспавядаў ідэі беларускага Адраджэньня і дэмакратыі, сабраліся ў Чырвоным касьцёле.

(5/5) Кожны, хто быў у залі, пацьвердзіць: менавіта рашучыя паводзіны Васіля Быкава зрабілі магчымым і ўтварэньне «Мартыралёгу Беларусі», і стварэньне Аргкамітэту БНФ.

І, падабаецца гэта ці не, але менавіта «праклятыя» тытулы – герой сацыялістычнай працы, ляўрэат Ленінскай прэміі, народны пісьменьнік БССР, дэпутат Вярхоўнага Савету – прымусілі прадстаўнікоў ЦК у той момант адступіць перад Быкавым.

Ніякая Нобэлеўская прэмія не прымусіла б іх гэта зрабіць (яна ўспрымалася камуністамі як варожая ўзнагарода, за год перад гэтым пасол СССР у Швэцыі дэманстратыўна праігнараваў цырымонію ўзнагароджваньня Бродскага, калі той напярэдадні нэгатыўна ўзгадаў Леніна). Роўна як ніхто, каго можна лічыць набліжаным па ўзроўні таленту да Быкава (Рыгор Барадулін ці Алесь Разанаў) ня быў бы імі ўспрынятвы. Талент у той канкрэтны момант ня меў ніякага значэньня. Для іх мелі значэньне тытулы ад вышэйшай улады.

Што праўда, у залі былі і іншыя асобы са званьнямі «народны», з зоркамі героя і дэпутацкімі значкамі. Але яны палічылі за лепшае маўчаць.

Тут адыгралі ролю і быкаўскі аўтарытэт, і быкаўскія тытулы.

Васіль Быкаў стаў адным са стваральнікаў Беларускага Народнага Фронту, духоўным лідэрам нацыянальнага Адраджэньня. Для актывістаў БНФ і падчас змаганьня за Незалежнасьць, і ў гады кароткага пэрыяду нацыянальнага Адраджэньня і стварэньня падмуркаў дзяржаўнасьці, і пазьней, у часы імпэрскага рэваншу – Васіль Уладзімеравіч успрымаўся тым, чыё меркаваньнем было найбольш аўтарытэтнае, чыё слова было самае важкае. І, як у савецкія часы за праўду ў літаратуры, мы любілі і паважалі яго за адданасьць Беларусі і яе народу.

Таму і лічылі яго – сумленьнем нацыі.

Такім ён для нас і застаецца.

У ПЕРШЫ Ж ДЗЕНЬ. 19 верасьня 1991 Бел-Чырвона-Белы Сьцяг і герб «Пагоня» атрымалі статус дзяржаўных сымбаляў. Гэтага статусу іх пазбавілі праз зьбіцьцё дэпутатаў у залі парлямэнта (што па законах нават рэжыму ёсьць тэрарыстычны акт) і неканстытуцыйны, махлярскі рэфэрэндум. І першае, што мусіць зрабіць новая ўлада – аднавіць дэ-факта дзяржаўны статус сымбаляў, якія натхнялі пакаленьні беларускіх патрыётаў і натхняюць нас сёньня. Проста ў першы ж дзень. Інакш гэтая ўлада будзе якая заўгодна, але – не беларуская. Жыве Беларусь!

Прапагандысцкую кінафальшыўку зь Зяньковічам, прадстаўленым «осужлённым за организацию заговора с целью захвата государственной власти», можна абмяркоўваць у розных аспэктах, але спынюся на адным.

Адзін з галоўных пасылаў агіткі – прадэманстраваць, чым можа скончыцца спроба сілавой зьмены ўлады. Але ўжо ў пачатку свайго прэзыдэнцтва Лукашэнка ўсталяваў дыктатуру якраз праз сілавы варыянт – зьбіўшы сіламі групы КДБ «Альфа» і спэцпадразьдзяленьнямі МУС дэпутатаў Апазыцыі БНФ у Вярхоўным Савеце. Гэта ёсьць нішто іншае, як тэрарыстычны акт супраць дзяржаўных дзеячоў (пакараньне, паводле і тагачаснага, і цяперашняга КК – аж да расстрэлу).

Пра гэта ніколі не прыгадвае ўлада, практычна не гавораць цяперашнія лідэры апазыцыі ды палітычныя аналітыкі (з розных, пераважна індывідуальных прычынаў).

Аднак памятаць пра гэта трэба, бо той тэракт дэлегітымізуе «рэфэрэндум» - 95, адным з пытаньняў якога, нагадаю, было права прэзыдэнта распускаць Вярхоўны Савет. Што праз год Лукашэнка і зробіць, зьдзейсьніўшы, па сутнасьці, «захват государственной власти» і ўжо тады фактычна не пакінуўшы апанэнтам варыянту зьмены ўлады мірным шляхам.

Адгадайце, хто ў 1990-м гэта сказаў — Гарбачоў, Буш-старэйшы ці Гансалес (тагачасны прэм'ер Гішпаніі)?

«Распад СССР стаў бы велізарнай катастрофай і для грамадзян, якія жывуць у СССР, таму што нанёс бы велізарную псыхалягічную траўму... Па-другое, гэта паставіць пад пагрозу ўсю сыстэму міжнароднай бясьпекі. Бо распад СССР прывёў бы да велізарнай колькасьці лакальных кровапралітных канфліктаў. А вось дзе павінна праходзіць мяжа паміж адным рэгіёнам і іншым, паміж адной рэспублікай і іншай? «А вось гэты вось кавалачак зямлі — гэта гістарычна наша, а ня ваша. І мы будзем ваяваць і праліваць кроў за гэты кавалачак зямлі». А ядзерная зброя незразумела куды сышла... Я думаю, што дабром і для савецкага народа, і для сьвету быў бы не распад СССР, а нармальная, цывілізаваная федэралізацыя...».

Не, ня Гарбачоў і не Гансалес у 1990-м, а расейскі палітык Яшын у 2024. Я толькі памяняў «Расею» на «СССР» і «расейскі народ» - на «савецкі». Але клянуся, што ў 1990-91 з вуснаў вышэйназваных лідэраў гучалі менавіта такія аргумэнты: ядзерную зброю расьцягнуць па «нацыянальных кватэрах» і надыдзе ўсяленскі хаос.

Напрыклад, 1 жніўня 1991 у сумнавядомым сьпічы ў Вярхоўнай Радзе Ўкраіны, які журналісты назвалі «катлетай па-кіеўскі», прэзыдэнт ЗША Буш фактычна атаясаміў Незалежнасьць з «лакальным дэспатызмам», «суіцыдальным нацыяналізмам» і катэгарычна заявіў, што ЗША ня будзе гэтага падтрымліваць. Праз тры тыдні Ўкраіна абвясьціла незалежнасьць. Ужо іншы прэзыдэнт, Клінтан, настаяў, каб ядзерная зброя з Украіны (і з Беларусі і Казахстану) была перададзеная Расеі – маўляў, у Крамля больш адказнасьці і Крэмль больш прагназуемы. Кіеў, Менск і Алма-Ата свае абацаньні адказна выканалі – Крэмль жа пагражае атамнымі боегалоўкамі ўсяму сьвету.

Распад РФ і адначасна поўная, «пад нуль», дэнуклерызацыя былой тэрыторыі РФ – наўрад ці хутка будуць прыярытэтам нават антыпуцінскіх расейскіх палітыкаў. Але гэта павінна быць адным з прыярытэтам палітыкаў беларускіх – ва ўсялякім разе, у вызначэньні свайго стаўленьня да палітыкаў расейскіх.

У калёніі пад Магілёвам спалілі беларускія кнігі. Гэта самае дакладнае ўвасабленьне Беларусі пад прамаскоўскім рэжымам: краіна за кратамі, усё беларускае, да чаго могуць дацягнуцца акупанты – вынішчаецца.