⭐ پاینده باد فردوسی (به فرخندگی بزرگداشت فردوسیِ فرزانه)

گوینده: مرسانا برزگر
نگارش: شهره پودینه
خنیای پس‌زمینه: ایرانِ من از سهراب پورناظری

پارسی‌انجمن ⚡
@Parsi_anjoman

⭐یادآوری‌ای چند به بهانه‌ی ۲۵‌ اردیبهشت‌ماه روز پاسداشت زبان فارسی و روز بزرگداشت فردوسی

📄 عباس سلیمی آنگیل

🔻در اردیبهشت ۱۴۰۴ خورشیدی به سر می‌بربم و زبان فارسی در سیاسی‌ترین دوران خود پس از تازش تازیان قرار داد.‌ جز در چند سدهٔ آغازین تاخت‌وتاز تازیان، زبان فارسی هیچ‌گاه این اندازه دشمن خانگی و بیگانه نداشته و هیچ‌گاه این اندازه به سیاست روز آلوده نشده بوده است. در این سال‌ها زبان فارسی بازیچه‌ی خداوندان قدرت و دارودسته‌های موسوم به اصلاح‌طلب و دیگر گروه‌های میهن‌ستیز بوده است. گروهک طالب در افغانستان زبان فارسی را از سرود ملی تا پشت و روی اسکناس‌ها و سکه‌ها، از همهٔ چشم‌اندازهای همگانی، زدوده است.‌ از دیگرسو، فرمانروایی طالب‌های زندگی‌ستیز و همدلی گروه‌هایی از حاکمان ایران با آنان موجب ورود میلیون‌ها مهاجر غیرقانونی به ایران شده است و همین امر باعث ایجاد دشمنی و کینه بین مردم دو کشور گردیده و پیامدهای ناگوارتری خواهد داشت.

🔻پیش‌تر در همین وبگاه پارسی‌انجمن درباره‌ی نقش ویرانگر عبدالرئوف فطرت در امارت بخارا سخن رانده‌ایم. سوگ‌مندانه چنین می‌نماید که سرنوشت زبان فارسی در افغانستان بهتر از سرنوشت زبان فارسی در فرارودان نیست. حلقهٔ محاصره و دربندان هردم تنگ‌تر می‌شود: فارسی‌زدایی از هند و قفقاز و عثمانی آغاز شد، سپس فرارودان را درنوردید، پس از افغانستان نوبت ایران خواهد بود. در ایران هم آغاز کرده‌اند و گام به گام پیش می‌آیند. پافشاری رسانه‌ها و دولت‌های بیگانه بر طرح آموزش رسمی بیش از پنجاه زبان در ایران (زیر نام آموزش زبان مادری) و همدلی برخی از نهادهای دولتی و کاربه‌دستان حکومتی با آنان و تحریک گسل‌های قومی و مذهبی به دست استانداران و دیگر پاسخ‌داران...، نشان‌دهندهٔ برنامه‌ریزی‌های کلان و طرح‌های بلندمدت ایران‌ستیزان است. شگفت آنکه رشته‌های آموزش زبان و ادبیات محلی ایران در دانشگاه‌ها هست، لیک کسی حاضر نیست فرزندش را به خواندن چنین رشته‌هایی وادارد و هر سال به سبب نداشتن دانشجو و نام‌نویسی نکردن، کلاس‌هایشان برگزار نمی‌شود! به سخن دیگر، خواستی در جامعه برای تدریس زبان محلی وجود ندارد، اگر جز این بود و مردم ایران چنین نیازی احساس می‌کردند، بی‌گمان دست‌کم سالی پنج‌شش نفر باید در این کلاس‌ها حاضر می‌شد.

🔻کوتاه سخن اینکه روز بزرگداشت فردوسی است و در کنار گوشزد کردن دسیسه‌های درون‌مرز و برون‌مرز، می‌خواهم سری به نظم بلندش هم بزنیم. برای آنکه پیوندمان با زیبایی‌های فرهنگ و فرزانگی زبان فارسی گسسته نشود، باید بر ذهن و زبانمان بنشیند. هرکدام از ما در شبان‌روز از کسانی یا کسی سپاسگزاری می‌کنیم‌، شاید به کسی خوشامد بگوییم یا با دعا و آفرینی بزرگش بداریم. این بیت‌های شاهنامه را می‌توان در چنین جایگاه‌هایی به کار برد (هر مصراعش را هم می‌توان جدا به کار برد) و این‌ها جرعه‌ای از دریای شاهنامه است:

دلت شادمان، بخت بیدار باد
بر این هَمت ایزد نگهدار باد

همیشه تن آزاد بادت ز رنج
پَراکنده رنج و پٌراگنده گنج

جهان هفت کشور تو را بنده باد
سرت برتر از ابر بارنده باد

همه‌ساله بخت تو پیروز باد
شبان سیه بر تو نوروز باد

ز نیکی‌دِهِش آفرین تو باد
فلک را گذر بر نگین تو باد

زبان‌ها پر از آفرین تو باد
سر چرخ گردان زمین تو باد

ز تو دور باد آز و خشم و نیاز
دل بدسگالت به گُرم و گداز

به کام تو بادا سپهر بلند
ز چشم بدانت مبادا گزند

بر و بوم ما بر تو فرخنده باد
دل و چشم بدخواه تو کنده باد

ستم باد بر جان آن ماه و سال
کجا بر تن تو شود بدسگال

🔻این بیت واپسین که هم دعاست و هم نفرین -دور می‌دانم که دگرسانی بنیادینی میان این دو مفهوم باشد- بسیار زیبا و شیواست: فعل دعایی بودن (باد) با واژه‌ی «ستم» به کار رفته که ما بیشتر با واژه «مرگ»ش آشناییم، از بس مرگ بر این و آن باد شنیده‌ایم. بر جان آن ماه و سال (سرنوشت و روزگار=زروان؟) ستم باد که (کجا=که) بر تن تو بدسگال (بداندیش) شود یا به تن تو بد بیندیشد (آسیبی بزند، بمیراند).

پارسی‌انجمن ⚡
@Parsi_anjoman

کجا آن بزرگان با تاج و تخت
کجا آن سواران پیروزبخت

کجا آن خردمند گندآوران
کجا آن سرافراز و جنگی‌ سران

کجا آن گزیده نیاکان ما
کجا آن دلیران و پاکان ما

همه خاک دارند بالین و خشت
خنک آنک جز تخم نیکی نکشت

🔗شاهنامه، پادشاهیِ اردشیر

پارسی‌انجمن ⚡
@Parsi_anjoman

📼 «رودکی، سرگذشتِ یک شاعر»، کاریِ خوش‌ساخت و آگاهی‌دهنده از زیست و زمانه‌یِ استاد رودکی، ساخته‌یِ پارسی‌گویانِ فرارود در سالِ ۱۳۳۸، در پاسداشتِ یکهزاروسد سالگیِ دولتِ سامانی

🔗 از نشانیِ زیر ببینید:
https://www.youtube.com/watch?v=VLt9GMaLOL0

پارسی‌انجمن ⚡
@Parsi_anjoman

🎆 به فرخندگیِ چهارمِ خردادماه، جشنِ خردادگان/ خردادگان؛ جشنِ ستایشِ رسایی و پاسداشتِ آب و آبادانی

🔻در گاهشماریِ کهنِ ایرانی، روز ششمِ هر ماه «خرداد» نام دارد و از آن جا که هر گاه نامِ روز با نامِ ماه برابر شود آن روز را جشن می‌گیرند و شادمانی می‌کنند، از همین رو، ششمِ خرداد به گاهشماریِ کهن، چهارمِ خرداد به گاهشماریِ کنونی، «جشن خردادگان» است که ایرانیان در این روز جشنی باشکوه برپا می‌کردند.

🔻در نِبیگِ پارسیگ بُندهش (آغاز آفرینش) درباره‌ی خرداد آمده است: «ششم از مینویان «خرداد» است. او از آفرینش گیتی، آب را به خویش پذیرفت. به یاری و همکاری وی، تیر و باد و فروردین داده شدند که تیر، تیشتر است که در دوران اهریمنی، آن آب را به یاری فروردین که فَرَوَهْرِ پرهیزگاران است، ستاند، به مینویی به باد بسپارد. باد آن آب را به نیکویی به کشورها راهبر شود، بگذراند، به افزار ابر با همکاران بباراند.»

👈 درباره‌ی جشن خردادگان در «این جای» بخوانید.

پارسی‌انجمن 🔻
@Parsi_anjoman

🔻مرد دانشمند: ... از پایان شاهنامه بگو!

🔻فردوسی: پــایـــانـی خـوش! بــاور کنــیــد! شــمـا مــی‌آیید، بــا هــمین جــامـه‌هـای سـیـاه، و همــه جـا را مــی‌گـیــریـد!

📖بهرام بیضایی، دیباچه نوین شاهنامه

پارسی‌انجمن ⚡
@Parsi_anjoman

🔻از دیرباز زبان فلسفه در کشور ما بسیار با واژگان بیگانه درآمیخته است. امروز این درآمیختن بیش‌تر با زبان‌های انگلیسی و عربی است. در روزگار ما بسیاری از مترجمان کتاب‌های فلسفی خود را به رنج نمی‌اندازند و واژگان تازه‌درون‌شده به فلسفه را به همان سان که هست، بیش‌تر به گونه‌ی انگلیسی، به زبان فلسفی می‌آورند. برای نمونه، برخی می‌گویند نمی‌توانیم برای واژه‌ی objective برابرنهادی بیابیم و همان «آبجکتیو» را در ترجمه‌های خود می‌آورند. یا اگر بخواهند هنرِ خود را نشان دهند، واژه‌ی عربیِ «عینی» را به جای آن می‌گذارند. اما اندک مترجمانی نیز هستند که نگران و پایبندِ زبان پارسی‌اند و می‌کوشند آن را پاس بدارند و تنها به دنبال پایان دادنِ ترجمه‌ی خود نیستند.

🔻یکی از این دست ترجمه‌ها که سال ۱۴۰۳ به چاپ رسید و در آن مترجم نگرانی خود را درباره‌ی زبان پارسی به خوبی نشان داده است، کتاب «فلسفه‌ی علم» نوشته‌ی الکساندر برد است که در نشر ثالث به چاپ رسیده، و ساسان مژده آن را پارسی گردانیده است. این کتاب از اندک کتاب‌هایی است که در آن از شیوه‌ی بیش‌ترِ مترجمان فلسفی پیروی نشده، و مترجم پایبندیِ بیشینه‌ای را به بهره‌گیری از واژگان و ساختارهای زبانیِ پارسی نشان داده است. او در آغاز کتاب چنین گفته است: «در این گردانیده برخی واژگان را جایگزین واژگان جاافتاده‌ی پیشین کردم و آرمانم در این کار پایبندی‌ام‌ به سره‌نویسی بیشینه در این آوردگاهِ تازشِ چندسویه به زبان کهن بود… زِ همین ره کوشیدم تا بدان‌جا که بتوانم، واژگانی و ساختاری، در بندِ زبان کهن باشم. اگر کامیاب بوده‌ام جای بسی خرسندی است، و اگر نه، کوششی کردم که شاید دست‌کم بخشی از آن به کار دگران آید.»

🔗چند برابرنهاد پارسی از گردانشگر «فلسفه‌ی علم» را در «این جا» بخوانید.

پارسی‌انجمن ⚡
@Parsi_anjoman

🔻شاید کمی عجیب باشد که در قرن پانزدهم خورشیدی لازم باشد سر آموزشـ«ــِ» زبان مادری و آموزش «به» زبان مادری در ایران بحث کنیم. کسی که تبلیغات قوم‌گرایانه را نمی‌بیند، یا ته قلب با آن همدل است یا به هر دلیلی خود را به خواب زده است. به هر حال، لازم نیست حتماً ایران‌دوست باشیم تا هر یک از ما از دمیدن در واگرایی قومی اجتناب کنیم و به مقابله با آن برخیزیم، بلکه کافی است قدری به عواقب این دست واگرایی‌ها فکر کنیم.

🔻در تفکرات قومی ــ که البته خودشان بی‌تعارف به آن می‌گویند «ملی» ــ نفرت شدیدی علیه رضاشاه وجود دارد. این نفرت و پروپاگاندا دلایل زیادی دارد و بنیادش بر تصوراتی است که هیچ ربطی به واقعیت‌های تاریخی ندارد. نه لازم است پهلوی‌گرا باشیم، نه لازم است ملی‌گرا باشیم و نه حتی لازم است توسعه‌گرا باشیم تا با درک حال و روز ایران در آن سال‌ها بپذیریم ظهور پدیدۀ رضاشاه و به همراهش «الیتی» (نخبگانی) که زیر حمایت حکومت او ایده‌هایشان را پیش می‌بردند، در نهایت به نفع ما و ایران بوده است. بخشی از نفرتی که در ادبیات قومی علیه رضاشاه مطرح می‌شود، سر مسئلۀ گسترش مدارس و آموزش یکدست است. مسئله به نحوی روایت می‌شود که انگار پیش از آن مجموعۀ متنوعی از نظام‌های آموزشیِ تکامل‌یافته، متنوع و چندزبانی در ایران وجود داشته، و حالا کسی آمده و با زور سرنیزه همۀ آنها را تعطیل کرده و یک نظام آموزش واحد با زبان واحد ایجاد کرده است.

🔻از بدیهیاتی که باید توضیح دهیم، این است که چرا «فارسی» زبان آموزش در ایران شده است. زبان اصلاً ابزار ارتباطی است و اگر قرار باشد این ماهیت زبان در یک جا نمودی تمام‌عیار یافته باشد، همین زبان فارسی است. پدر من، در روستایی در فاصلۀ دویست‌کیلومتری تهران، در گوشۀ شرقی استان «مرکزی» و نزدیک قم متولد شده، اما اگر به زبان مادری‌اش صحبت کند، من متوجه نمی‌شوم چه می‌گوید. اگر فارسی وجود نداشت، اکثر مردم ایران حرف همدیگر را نمی‌فهمیدند. زبان فارسی را عقل سلیم در قلمرو ایران نگه داشته است. مسئله ربطی به رضاشاه و پهلوی ندارد. بهترین مثالی که برای این واقعیت می‌توان آورد میرزاحسن رشدیه و مدارس اوست که قریب چهل سال پیش از رضاشاه، در دوران ناصرالدین‌شاه اولین نمونۀ آن در ایروان تأسیس شد.

🔻تردیدی ندارم که میرزاحسن رشدیه را باید یکی از ستاره‌های تابناک دو قرن اخیر ایران دانست. این مرد اهل قلم و آموزگار بود، اما از هر شوالیه‌ای جنگجوتر بود! در پانزده سال آخر سلطنت ناصرالدین‌شاه بارها در تبریز مدرسه ساخت و مدرسه‌اش را ویران کردند. بارها خود او را تکفیر کردند و مجبور می‌شد شبانه به مشهد بگریزد. این رادمرد، پنج یا شش بار در عرض چند سال از تبریز به مشهد گریخت و سرانجام در مشهد هم ضربات چماق بر سرش بارید استخوان دستش را شکست. فقط یک جنگجوی بزرگ پس از بارها شکست، باز می‌تواند قامت راست کند و راهش را ادامه دهد. در اینجا قصد ندارم داستان میرزاحسن را روایت کنم. اما این فراز را می‌گویم تا درسی برای همۀ آرزومندان باشد: برای بار چندم حمله کردند تا مدرسه‌اش را در تبریز خراب کنند. پس از غارت مدرسه، نارنجکی در مدرسه منفجر کردند که بخشی از بنا تخریب شد. رشدیه می‌خندید. کسی به او گفت: «خانه خراب! همه به حال تو می‌گریند، تو می‌خندی؟» رشدیه جواب داد: «هر پاره‌آجری مدرسه‌ای خواهد شد! آن روز را می‌بینم و می‌خندم. کاش زنده باشم و ببینم.»

🔻«مردمی‌ترین» مدرسه‌ای که در ایران ساخته شد، بدون کمک علمای دین و نهادهای دولتی، مدرسۀ رشدیه بود. پرسشم این است که رشدیه در مدرسه‌هایی که در ایروان و تبریز ساخت، «به» چه زبانی تدریس می‌کرد؟ روزی که رشدیه مدرسه‌اش را در ایروان تأسیس کرد، آن کسی که قرار بود نیم‌قرن بعد رضاشاه شود، طفلی چهار پنج ساله بود. آیا رشدیه دچار شووینیسم بود؟ ایرانشهری و ناسیونالیست بود؟ شاید هم زنده‌یاد رشدیه چهل سال قبل از موسولینی فاشیست بوده! چنین حرف‌هایی حتی در قالب طنز هم شرم‌آور است. رشدیه همان کاری را کرد که از گذشته‌های دور در ایران می‌شد. برای او بدیهی بود که در مدرسه «گلستان» درس دهد. اما در این میان، شاید غم‌انگیزترین وجه مسئله این باشد که در پروپاگاندای قومیتی، قدر این شخصیت‌های بزرگ پایمال می‌شود؛ مثل اینکه عکس و یادگارهای پدارنمان را در آتش اندازیم و بر خاکسترش پایکوبی کنیم.

پی‌نوشت:
یک: دربارۀ رشدیه بنگرید به این پست: «مدرسه‌سازی و مدرسه‌سوزی»

دو: خاطرۀ نقل‌شده از کتاب سوانح عمر، اثر شمس‌الدین رشدیه، پسر میرزا حسن، ص ۲۹.

پارسی‌انجمن ⚡
@Parsi_anjoman