Тошкентдан тунги соат 3 да йўлга чиқдик. Паркент марказидан Кумушкон тарафга йўл олдик. Олтинбел атрофида “Kumushkon Resort” тоғ-чанғи мажмуаси қурилаётгани муносабати билан дам олиш масканигача бўлган йўл ҳам асфальтланибди. Машинамиз бу йўлдан маза қилиб ўтиб олди. Мажмуадан уёғи яна ўша эски тошлоқ йўл. Бомдодни Тешиктошда ўқиб, Оқсоқотасой бўйлаб юқорига кўтарила бошладик.

Оқтахта довонига келганимизда соат 6 бўлган эди. Довон орқали яна 3-4 километр юрмоқчи эдик, лекин машинамиз йўлтанламас бўлмагани учун айрим участкалардан ўта олмадик ва кенгроқ жойда машинани қолдирдик. Йигитларга оғир рюкзакларни кўтариш бўйича йўриқнома бердим. Соат 6:40 да денгиз сатҳидан 2265 метр баландликдан пиёда юришни бошладик.

Ҳарорат 15°C. Юкларимиз оғир бўлгани сабабли йўлда тез-тез тўхтаб, дам олишга тўғри келди. Йўлимизнинг дастлабки 5 километри кенг, текис йўлдан ўтади, кескин кўтарилишлар йўқ. Кейин нисбатан торроқ сўқмоқлардан юрилади. Кеча ёққан жала сабаб айрим жойларда сўқмоқ ювилиб кетибди. Шундай жойлардан эҳтиёткорлик билан ўтишга тўғри келди. Биринчи манзилимиз – Қораунгур чўққисига (2942 метр) соат 11:50 да етиб келдик. Шу ергача 9,5 километр йўл босдик. Ҳали олдинда яна 14 километр масофа бор.

Йигитлар жуда чарчашган эди. Қораунгурдан тушишдаги текисроқ жойда ярим соатдан ухлаб олинглар, дедим. Ҳаво иссиқ, лекин шабада бўлгани учун йигитлар маза қилиб ухлашди. Унинг устига катта булут парчаси қуёшни ёпиб, бизга соя бериб турарди. Йигитларни уйғотиб, йўлга тушишга яна 20 дақиқа кетиб қолди.

Боражак манзилимиз кўриниб турибди, лекин унга етиш учун ҳали қанча тоғу тошларни ошишимизни ҳис этиб турардик. Навбатдаги кўтарилиб-тушишда катта қорлик ва майсазор устидан чиқдик. Қиш пайтида шамоллар келтириб йиққан катта қорлик аста эриб, жилғалар водий томон ҳаракатланяпти. Атроф ёмғирдан кейин чиққан оппоқ қўзиқоринлар ва майда гуллар билан қопланган. Шу ерда ўтириб, тушлик қилдик.

Яна юришга тушдик. Йўлимиз энди бироз пастлаб боради. Бу тарафда ўсимлик ва буталар анча бўй чўзган, яшиллик ортган эди. Йўлда бизни бургутлар галаси, анвойи гуллар ва шабадали ҳаво қарши олди. 2600 метргача тушиб, Пўлат довонига етиб келдик. Узоқдан баланд девор каби юксалган қоя ва унинг белидан ўтган сўқмоқ кўринди. Шундан ўтиб олсак бўлди, уёғи текис йўл деб ўйладик.

Қояга кўтарилдик. Уёғи нисбатан текисроқ, лекин Пўлатхон платосигача ҳали анча юриш керак. Энг қизиғи платога етиб бориш учун яна пастлаб, кейин тағин юқорилаш керак экан. Сўқмоқ бўйлаб яна ўнлаб чиқиш ва тушишлардан сўнг Пўлатхон платоси дарвозасидан кириб бордик. Ҳамма чарчаган, олган сувимиз ҳам тугаб боряпти. Тезроқ булоққа етиб бориш керак. Лекин ҳали булоққача 4 км масофа ва 200 метр кўтарилиш бор.

Платодаги рельеф умуман бошқача, такрорланмас. Ўсимликлар жуда зич, лекин баланд дарахт ва буталар учрамайди. Барча гиёҳлар паст бўйли. Тошли қирралар остида ҳали эриб улгурмаган қорликлар ва кичик ғорлар кўринади. Атроф юмронқозиқ ва суғур инларига тўла. Қизил ва семизгина суғурни илк бор кўрган шериклар уни айиқ боласига ўхшатишди. Сайрга чиққан тоғ эчкиси ҳам анча бақувват, шохи ҳам 70 сантиметрлар келарди. Плато қушлар учун қулай макон, бу ерда қурт-ҳашарот ҳам мўл.

Сайроқи қушларнинг навосидан завқ олиб, кўм-кўк майдоннинг илҳомбахш тасвиридан қувватланиб кетаверасиз. Нишаброқ жойларда плато деворларнинг бақувват қоялари ва пастда улкан жарлик кўзга ташланади. Ниҳоят, йўл-йўлакай дам олишлар билан 10 соатда 24 км йўл босиб, соат 17:00 да Пўлатхон платосининг энг шарқий нуқтасига етиб келдик. Елкадаги юкни ташлаб, булоққа шошилдик. Булоқ суви шу қадар муздек эдики, таҳоратда оёқларни чақиб олди. Сувдонларни тўлдиргач, булоқ яқинидан тунаб қолиш учун текисроқ жой қидирдик.

Биздан бироз олдин 3 нафар сайёҳ келган экан. Улар 3 кун йўл юриб, Белдерсой томондан келишибди. Чой қўйдик, аччиқ кўк чойга асал қўшиб ичдик. Чарчоқлар бироз ёзила бошлади. Ҳамма йигитлар келгандан кейин чодирларни тикиб, кечки овқатга ҳаракатни бошладик. Йигитлар олиб келган гўштларимизни яхшилаб маринадлаб, товада стейк пиширишди. Бошқалари қаҳвага уринишди.

Шомга яқин ҳаво ҳарорати 5°C га тушди. Иссиқ кийимларимизни кийиб олдик. Қуёш ботишини кузатиш учун платонинг шимолий тарафидаги қирғоқларидан бирига бордик. Қаршимиздаги Катта Чимён, Кичкина ва Обиқашқа чўққилари кун ботиши фонида худда улкан бургут қанотини ёзиб тургандек кўринади. Платонинг канъонларни эслатадиган деворлари, атрофдаги 3000 метрдан баланд чўққилар ўзининг маҳобати билан кўринишни янада улуғвор қилади. Шу қиррадан аста пастга қараймиз. Баланд қоялар остида 500 метр пастга чўзилган улкан жарлик – мудҳиш бир гўзаллик.

Атрофдаги манзаралар худди ўзга сайёраларни эслатади. “Бу Марсиёна тасвирлар-ку”, дейди шериклардан бири. Мудҳиш бир гўзаллик қаршисида қайноққина қаҳвани ичиб, Яратганнинг бу яратмишлари ҳақида жим тафаккур қилиб ўтиришнинг завқини фақатгина шунақа жойларда ҳис қилиш мумкин. Дарҳақиқат, бу мўъжаз сайёрада шу ўн чоғлик одамдан бошқа ҳеч ким йўқ эди.

Овқатланиш баҳона тунги гурунг узоқ чўзилмади. Чунки, йигитлар жуда чарчаган, эртанги йўл учун куч тўплаш лозим эди. Хуфтонни ўқибоқ, чодирларга кириб, дам олдик. Кечаси ҳарорат 2°C га тушган бўлса-да, чодир ичида совуқ унчалик билинмади. Мен одатда тоғда хотиржам ухлолмайман, уйғонавераман-уйғонавераман. Бу сафар қаттиқ чарчоқ бўлгани учун тез уйқуга кетдим. Сахар соат 4 да тиниқиб уйқудан турдим.

Бомдоддан кейин қуёш чиққунгача ҳали вақт бор: чодирга кириб бироз ётдим. Уйқу келмади. Камерани олиб, Кичик Пўлатхон тарафга йўналдим. Қуёш шу тарафдан аста кўтарила бошлади. Ана шу пайтдаги тоғлар, булут, осмон ва қуёшнинг ажойиб тандеми инсонга шу қадар завқ берадики, бу гўзалликни кўриб, кўзларингиз қамашади.

Эрталабда платонинг бошқа жойларини айланишга чиқдик. Пўлатхон платосининг узунлиги 5 км, эни 3 км гача чўзилган. Жануби-шарқий қисми ҳам анча чиройли экан. Айниқса, канъонларни эслатувчи тоғ рельефлари янада эртакнамо кўринади. Платонинг энг баланд нуқтаси – денгиз сатҳидан 2823 метр баландликда триангулятор ўрнатилган. Шу ердан Чотқол, Пском тизмалари ва Қирғизистон тоғлари яққол кўриниб туради.

Шу ердан жануб тарафга бироз эниб, харита орқали платонинг энг катта ва чуқур ғорини излай бошладим. Триангулятордан 1 километрча узоқликда синоптикларнинг ёғин ўлчагич мосламасини кўриш мумкин. Шу мослама яқинида ўт-ўланлар ичида бироз чуқурроқ жой кўринди. Харита шу ернинг ғор эканини кўрсатяпти. Дарҳақиқат, Зайдман ғори тахтачаси ҳам ўрнатилган. Чуқурликка озроқ тушилса ғор оғзи кўринади. Бу ғор биз кўрган оғзи катта горизонтал ғорлардан эмас, вертикал ғор бўлиб, чуқурлиги 506 метрни ташкил этади. Унга фақат ғоршунослар махсус жиҳозлар билан тушади. Билмаганлар тушиб кетмасин дебми, ғор оғзини катта тошлар билан ёпиб қўйишгандек туюлди.

Ташқаридан қараганда умуман қорга ўхшамагани учун бу ғор анча кеч 1980-йилларда топилган. 1888-1991 йилларда Ўзбекистон, Россия ва Болгария ғоршунослари томонидан 6 марта илмий экспедиция уюштирилиб, ғорнинг охиригача борилган, топографик харитаси туширилган. Ғор номи ана шу экспедицияда иштирок этиб, 1989 йили Кавказда ҳалок бўлган Александр Зайдман шарафида шундай номланган.

Пўлатхон платоси худди мустаҳкам ҳарбий қўрғонга ўхшайди. Плато тик қоялар устида жойлашган бўлиб, унинг чор тарафи тик жарликлардан иборат, фақатгина бир томонидан кириш мумкин бўлган йўлак бор. Шунингдек, платода яшаш учун энг зарур нарсалар мавжуд: тоза ичимлик суви, чорва учун ўтлоқлар, душмандан паноҳланадиган ғорлар.

Сайрдан қайтиб, чой ичдик. Чодирларни йиғиштириб, кетишга тайёргарлик кўрдик. Йигитларнинг барчаси маза қилиб ухлаган, кечаги чарчоқ, оғриқлардан асар ҳам қолмаган эди. Йўлга булоқдаги сувдан олиб, соат 10:00 да ортга йўлга чиқдик. Қайтар эканмиз, гўёки Пўлатхон бизни қўйиб юборгиси келмас, яна янги қирраларини кўз-кўз қиларди.

Дарвоқе, платонинг Пўлатхон деб аталишига оид бир нечта афсоналар мавжуд. Ривоятларга кўра, Қўқон хонларидан бири бўлган Пўлатхон ўз жияни билан келишолмай, гўзал ёш қиз туфайли у билан душманлашиб қолади. Жияни унга қарши қўшин тўплаб, тахтни ҳам эгаллайди. Пўлатхон эса ўз ҳаёти ва оила аъзоларини сақлаб қолиш учун тоғлардаги қийин йўллар орқали қочишга мажбур бўлади ва платога келиб яширинади.

Пўлатхоннинг қаерга яширинганини аниқлаган янги хон қасос режасини пухта тайёрлаб, жангчиларини каландарлар қиёфасида платога юборади. Пўлатхон ва унинг одамлари душманга қарши мардонавор курашиб, ҳалок бўлади. Пўлатхон севимли рафиқаси ва болаларини ғорга яширгани учун тирик қолади.

Бу ривоятнинг 1875 йили вақтинча Қўқон хони ва русларга қарши халқ қўзғолони етакчиси бўлган тарихий шахс – Пўлатхонга (Мулло Исҳоқ Мулло Ҳасан ўғли) алоқаси йўқ. Пўлатхон рус аскарлари билан бўлган жангларда кучлар тенг бўлмагани натижасида мағлубиятга учрайди ва 1876 йили Марғилонда дорга осиб ўлдирилади.

Иккинчи ривоятга кўра, платога яқин Теракли дарёси ҳавзасидаги Майдонтол сойи бўйида ёш чўпон, Пўлат ботир яшаган. У яқинда уйлангани сабабли, бошқа чўпонлар билан бирга тоққа чиқмаган эди. Шу пайт қишлоққа душман бостириб киради. Пўлат душман қўшинига қарши жангга киришади ва аста-секин чекина бориб, уларни тор, текис платога олиб чиқади.

Шунда Пўлатга унинг рафиқаси — Ойим ёрдамга келади. Ўнлаб душман жангчилари уларга ҳужум қилади, аммо Пўлат ва Ойим гўёки ерга сингиб кетгандек йўқолиб қолишади.Ойим эрини яширин ғорга олиб кириб кетади, яраларини даволайди ва ер ости йўллари орқали уни қишлоққа олиб чиқади. Шу пайтдан бошлаб плато “Пўлатхон”, ғор эса “Ойим-кавор” деб номлана бошлайди.

Ана шундай афсоналар диёрини тарк этарканмиз, бу мўъжизакор жойга яна қайтиш умиди ила ўз уйимиз томон йўл солдик.

2025 йил 21-22 июнь
Тошкент – Паркент – Кумушкон – Оқтахта – Қораунгур – Пўлатхон

Батафсил видеоси: https://www.youtube.com/watch?v=rmTh1djfu3k&ab

Telegram | Instagram | Youtube | Facebook | X