Maqollar iqtibosi: imloga yechimlar

#Soʻragan_edingiz

Matnda maqol va matallar iqtibos shaklida keltirilsa, qoʻshtirnoqqa olinadi:

“Koʻringan togʻning yirogʻi yoʻq”, deydi xalqimiz.

Xalqimizning hikmatli soʻzi bor: “Koʻringan togʻning yirogʻi yoʻq”.

Maqol va matallar matnning qismi sifatida berilsa, hech qanday qoʻshtirnoq ishlatilmaydi:

Maqsad sari olgʻa intil, dadil boʻl. Koʻringan togʻning yirogʻi yoʻq.

Koʻringan togʻning yirogʻi yoʻq, ogʻishmay harakat qilsang, maqsadingga erishasan.

Baʼzan matnda maqol va matallardan iqtibos keltirilsa-da, qoʻshtirnoq ishlatilmasligi mumkin. Bu xuddi koʻchirma gaplarni qoʻshtirnoqsiz ishlatishga oʻxshaydi. Lekin bu shakl asosan badiiy-publitsistik matnlar uslubiga xos:

Iroda va shijoat bilan harakat qilaversang, maqsadingga erishasan. Koʻringan togʻning yirogʻi yoʻq degan gap bejiz aytilmagan.

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Sheʼriy parchalar iqtibosi: imloga yechimlar

#Soʻragan_edingiz

Matnda sheʼriy parchalar, bayt va misralar iqtibos qilib keltirilganda alohida satrdan, qoʻshtirnoqsiz yoziladi. Agar matn kompyuterda terilgan boʻlsa, sheʼriy misrani ajratib koʻrsatish uchun qiya shakldan foydalangan afzal.

Maxtumqulining shunday satrlari bor:

Iqboling uygʻonsa, davlat yor boʻlsa,
Togʻga kesak otsang, toshni sindirar.
Toleying ters kelsa, baxting shoʻr boʻlsa,
Palovning guruchi tishni sindirar.

🟢 Sheʼriy parcha matn ichida iqtibos uslubida berilsa, qoʻshtirnoqqa olinadi:

Maxtumqulining “Iqboling uygʻonsa, davlat yor boʻlsa, Togʻga kesak otsang, toshni sindirar” misralari bilan boshlanuvchi sheʼrini bilasizmi?

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Ona tili va adabiyot fani oʻqituvchilari diqqatiga!

“Ona tili taʼlimida oʻquvchilarning imlo savodxonligini takomillashtirish” mavzusidagi ilmiy tadqiqot ishi uchun soʻrovnoma oʻtkazilyapti ekan.

Soʻrovnoma savollariga javob berish uzogʻi 2 daqiqa vaqtingizni olishi mumkin. Lekin siz bergan javoblar maktabda imlo savodxonligining hozirgi holati, bu koʻnikmaning zarurati, mavjud muammolar haqida xulosa olishga imkon beradi.

👉 https://forms.gle/VdXK5zBrmWsgqn5L8

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

​​Rassom toʻqigan “robot”

Koʻpchilik bu soʻzni mashhur chex yozuvchisi Karel Chapek oʻylab topgan deb hisoblaydi, chunki u 1920-yili dunyo yuzini koʻrgan “R. U. R.” (Rossumning universal robotlari) nomli ilmiy-fantastik pyesasida ilk bor ishlatgan. Ammo soʻzning asl ixtirochisi Karel emas, uning akasi – rassom Yozef Chapek.

Karel oʻz pyesasidagi sunʼiy ishchilarni dastlab labori deb nomlamoqchi boʻlgan, bu soʻz lotincha labor (mehnat) soʻzidan yasalgan edi. Lekin bu nom unga juda kitobiy va quruq tuyulgan. U bu masalada rassom akasi Yozefdan maslahat soʻraydi. Yozef sunʼiy odamlarni robotlar deb atash taklifini beradi. Bu atamaga asos boʻlgan robota soʻzi chex tilida majburiy va ogʻir mehnat, qullarcha mehnat kabi maʼnolarni anglatadi. Yaʼni robot soʻzi zamirida erksizlik va majburiyat mazmuni yotadi. Qadimgi slavyan tillarida robota qullikni bildirgan. Shu oʻrinda ruschadagi rabota – ish soʻzi yodingizga tushdimi? Toʻgʻri oʻyladingiz, u ham, robot soʻzi ham ana shu qadimgi slavyancha ildizga borib taqaladi.

🟢 Yana bir qiziq fakt: Chapekning pyesasidagi robotlar bizning tushunchamizdagi odamsimon temir mexanizmlar emas. Ular maxsus fabrikada “yasalgan” odamlar. Asardagi robotlarning asosiy vazifasi insoniyatga xizmat qilish boʻladi, ammo ular keyinchalik oʻz ixtirochilariga qarshi isyon koʻtaradi.

Xullas, robot soʻzi bir rassomning tasodifiy taklifi bilan dunyoga keldi, soʻng texnologiya va fantastika olamining ajralmas qismiga aylandi.

Robot haqidagi hozirgi tasavvurlarga mos obraz Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida bor. Asarda odamga juda oʻxshash, qoʻlida oʻtkir oʻq tortilgan temir yoy ushlagan, boshidan oyoq sovutga oʻralgan temir odam tasvirlanadi va temir paykar ekani aytiladi.

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

🎙️Metrodagi ovoz sohibasi — Muslima Murodova tanlov haqida!

• Tanlov shartlar haqida batafsil ma’lumot uchun ushbu koʻk yozuv ustiga bosing.

Telegram | Instagram | Ilova

“Gazeta”ga aylangan tangalar

Bugun gazetalarning adadi ham, oʻquvchilari ham sezilarli kamaygan. Ammo bu gazeta yoʻqolyapti degani emas, u shaklini oʻzgartirdi xolos. Chunki elektron nashrlar mohiyatan gazeta vazifasini bajaryapti.

Gazeta soʻzi XVI asr Venetsiyasida paydo boʻlgan. Oʻsha davrda bandargohlarda axborot varaqalari tarqatilgan. Qoʻlda yozilgan bunday varaqalar asosan savdo, siyosat va harbiy yangiliklarni yoritgan. Ular gazetta deb ataluvchi chaqalarga sotilgan.

Axborot varaqasi keyinchalik u uchun toʻlanadigan tanganing nomi bilan atala boshlagan. Shu tariqa, italyancha tanga nomi butun dunyoda davriy matbuot nashrining umumiy nomiga aylangan.

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

⚡️Kitobxonlar tayyormisiz?

Millionlab yoshlarni, yosh oilalarni kitobxonlik yo‘lida birlashtirib, iqtidor egalarini kashf etayotgan “Yosh kitobxon” va “Yosh kitobxon oila” tanlovlarining yangi mavsum uchun kitoblar ro‘yxatini e’lon qilamiz!

➖“Yosh kitobxon” kitoblar ro‘yxati

➖“Yosh kitobxon oila” kitoblar ro‘yxati

👏Barcha kitobxonlarga omad tilaymiz!

@alisher_sadullaev

​​Yashma toshi

Bir yosh yigit qimmatbaho toshlarga juda qiziqardi. Shu sababli zargar boʻlishga qaror qildi. Bu hunar bilan shugʻullanadigan boʻlsam, uning mohir ustasi boʻlishim kerak deb oʻyladi u va shu oʻlkadagi eng yaxshi zargarni soʻroqlab bordi. Usta uni ozgina kuttirgach, qabul qildi. “Xoʻsh, xizmat?” deb soʻradi. Yigit toshlarga mehr qoʻyganini, zargar boʻlmoqchi ekanini hayajonlanib soʻzladi. Qariya zargar uning gaplarini jimgina tingladi, soʻng bir toshni koʻrsatdi. “Bu – yashma toshi, – dedi va uni yigitning kaftiga qoʻyib, hovuchini berkitdi. – Hovuchingni yil boʻyi ochmaysan. Bir yildan keyin kelasan. Mayli, salomat boʻl”. Usta bu gapdan soʻng xonadan tez chiqib ketdi.

Yigit uyiga qaytib, uning kelishini intiqlik bilan kutib oʻtirgan ota-onasiga boʻlgan voqeani aytib berdi. Soʻzi orasida bu ishda maʼno koʻrmaganini va ustaning sovuq muomalasidan xafa boʻlganini ham qistirib oʻtdi. Kunlar oʻta boshladi. Boʻlajak zargar tinimsiz nolir, lekin hovuchini ochmasdi. “Nega bunaqa ahmoqona ish buyurdi. Mamlakatdagi eng kuchli zargar shu boʻlsa. Bu bemaza topshiriqqa yil boʻyi qanday chidayman, aziyatlarga qanday dosh beraman? Shuyam usta boʻldimi? Ustozman deb boshidanoq qiynashni boshlar ekan-da” deganga oʻxshash gaplarni aytib yurardi-yu, hovuchini mahkam tutardi. Uxlaganimda kaftim ochilib, tosh tushib ketmasin deb yarim uygʻoq holda mizgʻirdi. Ishlarini ham bir qoʻlida bajarardi, tosh bor qoʻli hamisha musht holatida turardi. Bunga koʻnikkach, bitta qoʻlda ham yaxshi ishlay oladigan boʻldi.

Nihoyat bir yil oʻtdi. Yigit zargar huzuriga bordi. Usta oldingiday biroz kuttirgach, shogirdining yoniga keldi. Yosh zargar, qanchalik bemaʼni boʻlsa-boʻlsin, bu ishni oxiriga yetkazdim deganday gʻururli bir qiyofada hovuchini ochdi. “Bir yil kaftimda olib yurdim, buyogʻiga nima ish qilaman?” deb soʻradi. Usta sokin bir tovushda javob berdi: “Endi senga boshqa bir tosh beraman, uni ham xuddi shunday bir yil hovuchingda olib yurasan”. Bu gap oʻlganning ustiga tepgan boʻldi. Shogirdning sabr kosasi toʻldi, baqirib-chaqirishga tushdi. Ustani aqldan ozganlikda, jinni boʻlib qolganlikda aybladi. Zargarlikni oʻrganaman deb kelgan yosh bir oʻsmirga koʻrsatgan bunday munosabati kasalligidan dalolat ekanini aytdi. Yigit oʻzini boshqara olmay baqirayotgan paytda usta uning hovuchiga bir toshni sezdirmay tutqazdi. Yigit beixtiyor kaftini siqdi va toshni his etdi. Biroz turib, toshni yana ozroq siqdi va hayajonlanib dedi: “Bu tosh yashma toshi emas-ku, usta!”

Albatta, bu hikoya ramziy, balki hayotda boʻlmagandir ham. Ammo unda hayotiy haqiqat bor. Qarang, yigit sabr-matonati tufayli yashma toshini aniq ajratadigan darajaga yetdi. Zargar uchun esa bu – juda muhim fazilat. Toshni toshdan ayira olmaydigan zargar zargarmi? Qissadan hissa, chinakam bilim egallash uchun vaqt kerak, chidam kerak, haqiqiy ustoz kerak. Vaqtlar oʻtaveradi, dunyo yangilanib, zamonaviylashib boraveradi. Biroq oʻqish-oʻrganish sharti, yoʻsini oʻzgarmaydi.

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Sayil va sayl

Sayil arabcha sayr, yaʼni piyoda yurish soʻzidan. Oʻzbek tiliga tovush oʻzgarishi bilan oʻtgan va maʼnosi ham oʻzgargan. Bu soʻzning tovush oʻzgarishisiz, aynan oʻtgan shakli ham bor, uning maʼnosi farqli.

Sayil oʻzbek tilida uch xil maʼnoda ishlatiladi:

1️⃣ Bahorda oʻtkaziladigan katta xalq sayr-tomoshalari, sayr-tomosha.

2️⃣ Umuman, katta va tantanali sayr-tomoshalar.

3️⃣ Sayr-tomosha maqsadida aylanib, kezib yurish; sayohat.

Sayil bogʻ iborasi xalq sayillari oʻtkaziladigan katta bogʻ, park, sayilgohni anglatadi. Qovun sayli esa qovunxoʻrlik va sayr-tomosha maqsadida koʻpchilik boʻlib dalaga – qovun polizga chiqishdir.

Sayil oʻziga uchinchi shaxs birlikda egalik qoʻshimchasi qoʻshilsa, odatda tovush tushadi: Navroʻz sayli, gul sayli. Lekin izohli lugʻat misollarida bunday oʻrinlarda sayili shakli ham berilgan. Menimcha, sayli varianti toʻgʻriroq, jonli tilga yaqinroq. Tovush tushishi qonuniyatiga ham mos. Bu xuddi atir va atri shakllariga oʻxshaydi: xushboʻy atir, gul atri.

Izohli lugʻatda sayl soʻzi yoʻq. Lekin sayilgoh soʻzining varianti sifatida saylgoh soʻzi berilgan. Mantiqan olganda, sayl shakli boʻlmagandan keyin saylgoh ham boʻlmaydi-da. Imlo lugʻatiga saylgoh shakli kiritilmagan. Men bu soʻzni har doim sayilgoh shaklida yozish tarafdoriman.

📌 Demak:

Sayil, lola sayli, xalq sayillari ✅
Sayl, lola sayili, xalq sayllari ❌

@oriftolib

​​Otarchi kim?

Nega otarchi deymiz? Bu so‘zni etimologik jihatdan qanday tahlil qilish mumkin? Uning oxirida ham mashhur -chi – ot yasovchi qo‘shimchasi turibdi. -chi ishtirokida yasalgan ishchi, qo‘shiqchi kabi so‘zlarni tushunish oson, chunki ish, qo‘shiqning lug‘aviy ma’nosi hammaga ayon. Lekin otar+chining o‘zagi – otar nima?

Tilimizda ot so‘z turkumiga mansub otar so‘zi bor: yaylovda boqiladigan qo‘ylarning katta suruvi, podasiga nisbatan aytiladi bu so‘z aslida o‘t- (o‘tlamoq) o‘zagidan. Qo‘ylar otarini boquvchi cho‘ponga nisbatan ham ba’zan – otarchi cho‘pon deyish mumkin. Ammo bu otarning qo‘shiqchi-otarchiga aloqasi bormi?

Yana bir otar – fe’l so‘z turkumiga mansub, sifatdosh, ya’ni otmoq ma’nosiga ega. Ammo uni ham otarchi bilan mantiqan bog‘lash qiyin.

Albatta, otarchi qadimiy so‘z emas, mumtoz adabiyotda uchramaydi, shunday bo‘lsa-da, uning tomirlarini qadimiy o‘zak-so‘zlardan ham izlab ko‘rish, bizningcha, foydadan xoli emas.

“Devon” va “Qutadg‘u bilig”dagi kuylar, sayrar ma’nosidagi mazkur otar yoki chalmoq ma’nosidagi o‘to‘r- – otarchi so‘zi o‘zagi bo‘lishga eng munosib nomzodday tuyuladi, lekin oradagi masofa yaqin o‘tmishda paydo bo‘lgan otarchining qadim so‘zga borib taqalishini shubha ostiga qo‘yadi. Sayramoq ma’nosidagi öt- fe’li Navoiy asarlarida uchramaydi. Biroq bu so‘z, ehtimol, shevalar, so‘zlashuv tili orqali bizgacha yetib kelib, undan otarchi ismi paydo bo‘lgandir.

Otarchi har doim salbiy ma’noda ishlatilgan va otarchi deganda haqiqiy san’atkorning ziddi, soxtakor, asosiy maqsadi yengil-yelpi pul topish bo‘lgan shaxs tushunilgan. Otarning ortidan yurgan cho‘ponlar ham ba’zan qo‘shiq kuylashgan, lekin bu bilan ular qo‘shiqchi bo‘lib qolishmagan, ehtimol, shuning ta’sirida otarchi ismi paydo bo‘lgandir. Shuningdek, otarchi –otmoq fe’lining ko‘chma aroq ichmoq ma’nosidan kelib chiqqan bo‘lishi ham mumkin.

Abduvohid HAYIT

👉 Maqolani toʻliq oʻqish

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz

Xalqaro konferensiya boshlandi

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universitetida “Turkiy xalqlarning maʼnaviy integratsiyasi: tili, adabiyoti, madaniyati” mavzusidagi II xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya boshlandi.

Ushbu anjuman har yili turkiy tilli davlatlardan birida oʻtkaziladi. U Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti, Ozarbayjon davlat pedagogika universiteti, Oʻsh davlat universiteti, Ahmad Yassaviy nomidagi Xalqaro turk-qozoq universiteti, Abay nomidagi Qozogʻiston davlat pedagogika universiteti, Boshqirdiston Respublikasi Fanlar akademiyasi huzuridagi Strategik tadqiqotlar instituti va boshqa nufuzli oliy oʻquv yurtlari, ilmiy muassasalar hamkorligida tashkil etildi.

Konferensiyada Oʻzbekiston, Turkiya, Rossiya, Qozogʻiston, Ozarbayjon, Qirgʻiziston kabi koʻplab mamlakatlardan taniqli olimlar, professorlar va tadqiqotchilar qatnashyapti.

@oriftolib | Boshqa sahifalarimiz