National Geographic 2024 йилнинг етти энг катта археологик кашфиётини эълон қилди. Бу рўйхатда бизга алоқадор нима деб ўйлайсиз? Давомини ўқишдан олдин ўйлаб кўринг.

Табиийки, биринчи ўринда лидар технологияси ёрдамида ер остини сканерлаб, аниқланган кўҳна шаҳарлар турибди. Бу технология биринчилардан бўлиб Ўзбекистонда улкан кашфиётга олиб келди — Фарҳод Мақсудов бошчилигидаги гуруҳ Жиззах Туғунбулоқ тоғли шаҳри харобаларини аниқлади. Бу ҳақда Qurultoy'нинг иккита сони чиқди, эсингизда бўлса.

Бундан ташқари, шу технология ёрдамида Мексика, Эквадор ва Тонгада кашфиётлар қилинди.

@AsanovEldar

“Психологияда ота-онанинг функцияси ажратилади. Ота кўпинча янги нарсаларни синаб кўриш, жамият билан алоқага киришишни ўргатадиган шахс ҳисобланади” — дейди психолог Сарвиноз Омонова.

Парда Подкаст — хотин-қизлар муаммоларини ёритиш, жамоат фаоллари, экспертлар билан биргаликда уларга ечим топиш бўйича эркин суҳбат.

https://youtu.be/4rDO0mQs-sQ?si=wejblcZmEk1nGa8Q

Марказий Осиёда ҳали XV асрда ҳам тиллар иерархияси шунақа бўлган. Мўғул истилосидан сўнг араб тилининг аҳамияти пасайиб кетганини айтмаса, бошқа ўзгаришлар йўқ. Навоий "Муҳокамат ул-луғатайн"да бу ҳақда ёзади: сортлар (форс тиллилар) туркчани билмайди, билганиям кучли акцент билан аранг гапиради, турклар орасида эса форс тилини гўзал биладиганлар, бу тилда жуда зўр ёзадиган одамлар бор, дейди у.

Лекин Темурийларнинг (айниқса Ҳусайн Бойқаронинг) тил сиёсати вазиятни ўзгартира бошлади. Дейлик, оммабоп адабиётда турк тилининг асосий душмани қилиб кўрсатиладиган Камолиддин Биноийнинг ўзи ҳам бу тилни билгани (Бобур билан мушоирасини эсланг) ва ҳатто баъзи асарларни (тирикчилик йўлида) туркийга ўгиргани ҳақида маълумотлар бор. Бойқаро даврининг яна бир зиёлиси — Зайниддин Восифий ҳам туркийда шеърлар ёзган.

Хонликлар даврида она тили форс бўлган аҳоли туркийда ижод қилиши одатий тусга кириб борган. Бу туркийнинг нуфузи ошиб борганини кўрсатади. Айниқса Қўқон хонлигида буни кўриш мумкин — Умархон даврида саройда ижод қилган кўпгина ижодкорларнинг келиб чиқиши тожик бўлса ҳам, улар туркий тилдаги Қўқон адабиётини яратишга катта ҳисса қўшган. Гулханий, Махмур, Дилшоди Барно, Фазлий Намангоний, Маъдан кабилар одатда шундай ижодкорлар қаторида саналади.

@AsanovEldar

"Дорул-кутуб"дан қизиқ китоб топиб олдим — "Мукаммал тарихи ислом атласи". 1912 йилда Қозонда, туркий тилда нашр қилинган. Ислом дунёси тарихини туркий тилда атласлаштиришга илк ҳаракатлардан бўлса керак.

@AsanovEldar

Миршакар билан танишганимда ёш, танилиб бораётган стендапчи ва шоумен эди. Кичикроқ залларда концертлар қиларди. Мана энди кучайиб, Humo Arena’да концерт беряпти. Мана энди менинг даражамга етибди. Мен Humo Arena’да учрашув қилсам, келасизлар-ку? Келмайсизларми? 😡

Ҳай майли. Биламан, менга келмайсизлар. Лекин Миршакарнинг концертига боринглар. Асановдан кучлироқ эканман деб хурсанд бўп қолади.

Концерт 15 февраль куни. Унгача чипта сотволишга улгуринг: https://iticket.uz/ru/events/concerts/mirshakar-fayzulloyev-chempion/32687

@AsanovEldar

Qurultoy'нинг янги сонида тарих ҳақида эмас, тарихчи ҳақида гаплашдик. Аниқроғи, бир тарихчининг тарихини ёритдик.

Яҳё Ғуломов — илк ўзбек археологи, энг йирик ўзбек тарихчиси. Унинг китобларини ўқиб катта бўлганмиз. Эндиликда унинг ўзи ҳақида илмий тадқиқот қилинмоқда.

Меҳмонимиз Олимжон Канимкулов бизга Яҳё Ғуломов ҳақида гапириб берди.

Линк: https://www.youtube.com/watch?v=wK8w98ej6Ts&ab_channel=QURULTOY

@AsanovEldar

Китобдан баъзи қизиқ фактлар.

Бухоро жадидлари 1918—1919 йилларданоқ советлар ва хусусан Ленин ҳақида кўп ижобий нарсалар ёзишни бошлаган экан. Масалан, Фитрат. Яъни уларни мажбурлаб коммунистга айлантирмаган большевиклар, балки уларнинг ўзи инқилобда ва большевикларнинг прогрессив қарашларида катта имконият кўрган, бундан илҳомланган.

@AsanovEldar

Бухоро Халқ Шўро Жумҳурияти де юре мустақил давлат бўлган. Большевиклар секинлик билан уни назорат остига олиб борган, ташқи алоқаларини чеклаган, маҳаллий компартияни ўз филиалига айлантиришга уринган.

БХШЖ (БХСР) раҳбарияти бунга қаршилик кўрсатган. Бошқа давлатлар, хусусан, Европа билан алоқалар ўрнатишга уринган. Лекин жумҳуриятнинг Афғонистонга, Туркияга юборган элчиликларини большевиклар йўлда тўхтатиб қолган.

Бухоро раҳбари Усмон Хўжаев бунга қарши исён кўтарган. У Шарқий Бухорода босмачилар билан бирлашиб, большевикларга ҳужум қилган, аммо мағлуб бўлиб, Бухорони тарк этган.

Биз Туркистон мухториятини мустақил дунёвий давлат яратишга уриниш сифатида кўп эслаймиз, лекин БХШЖ ҳам эслашга арзийди. У ҳам модерн давлат қуришга бир уриниш бўлган эди.

@AsanovEldar

"Ҳужум" кампанияси доирасида паранжисини ташлаган минглаб аёл ўлдирилган. Консерватор оломон мисли кўрилмаган ваҳшийликлар уюштирган — аёлларни зўрлаган, қийнаб ўлдирган, парчалаб, бўлаклаб ташлаган. Совет ҳокимияти бир қанча қотилни тутиб, оммавий суд уюштириб, жазолаганига қарамай, зўравонликни тўхтата олмаган.

Фақат кампания амалда тўхтаганидан сўнг қотилликлар ҳам тўхтаган. Адиб Холиднинг фикрича, "Ҳужум" кутилган натижани бермаган. Лекин кейинчалик барибир ўзбек аёллари паранжидан тўлиқ воз кечган. Бунга нима сабаб бўлган? Китобнинг бу жойига ҳали етиб келмадим шекилли.

@AsanovEldar

Амирлик даврида жадидларнинг модернизация йўлидаги саъй-ҳаракатларига биринчи галда амир ёки амалдорлар эмас, муллалар, диний арбоблар қаршилик кўрсатган эди. Улар кўчага агрессив диндор оломонни олиб чиқиб, жадидларнинг намойишларига тўсқинлик қилган, уларни калтаклатган, мактабларини ёптирган ва ёқтирган эди.

Бухоро жумҳурияти тузилгач, жадидлар биринчи галда шу диний элитадан қасос олди — уларнинг фаолиятини чеклади, жамиятга таъсирини кучсизлантиришга ҳаракат қилди. Модерн йўлига кирган барча давлатлар каби, уларам ислоҳотни таълимдан бошлади — дунёвий таълимни жорий этиб, ёш авлодни антиклерикал руҳда тарбиялай бошлади.

Умуман, бошқа соҳаларда ҳам ислоҳотлар, жиддий ўзгаришлар бошланди. Холиднинг айтишича, Бухоро худди ўша йилларда модерн йўлига кирган бошқа давлатлардай ҳаракат қилган. Ҳатто Отатуркдан олдин унинг сиёсатига яқин ишларни амалга оширган.

Баъзи динга берилган блогер ва фаоллар бугунги тушунчалардан келиб чиқиб, "Отатурк/Эрон шоҳи/Омонуллахон/СССР диндорларни қийнади, қамади, чеклади" деб ваҳима кўтаради. Гўёки улар ҳеч кимга зарари тегмайдиган, беозор тақводор одамларга тегинган каби таассурот шакллантиришга уринади. Аслида улар бутун жамиятни измида тутиб турган, агрессив оломон ва давлат ҳокимиятига таъсири ёрдамида ўзгача фикрловчиларни қўрқувда ушлаган ва кераклигида ўлдиришдан тоймайдиган ("Ҳужум"га қарши ҳаракат мисолида), улкан қудратга эга кучга қарши кураш олиб борган. Унинг қудрати шунчалик катта бўлганки, баъзи давлатларда ҳатто давлат тепасида туриб ҳам уни енгишнинг имкони бўлмаган — Омонуллахон ва Муҳаммад Ризо Паҳлавий мисолида буни кўришимиз мумкин.

@AsanovEldar

Ўрта аср олимларининг тил билими борасидаги постим, хусусан, у ерда Мотуридийнинг араб тилидаги муаммолари тилга олингани туфайли баъзи бировлар, аниқроғи, радикал оломон шайтонлаб, мазаси қочиб, иштонини бошига кийиб додвой қилаётгани қулоғимга чалиниб қолди. Бир-икки эътирозли постларга кўз ташладим — доимгидай, бирор жиддий қарши аргумент, босиқлик билан айтилган эътироз йўқ, ҳаммаси қуруқ ҳақорат, ортиқча пафосга берилиб йиғи-сиғи қилиш, "мен ҳеч бало билмайман, лекин сен адашяпсан" қабилидаги "протест", кулгили даражада содда "прикол" қилишга уриниш ва ҳоказолар; баъзилари личкамга ёзиб, таҳдид қилиш даражасига ҳам борди (табиийки, жавоб ёзишим ёки қўнғироқ қилишим биланоқ блоклаб, қочиб қолишди), аммо, умуман олганда, бу ғавғога эътибор бермадим — ҳашаротларга сарфлайдиган вақтим йўқ.

Аммо Ихтиёр Марғилоний исмли бир киши, юқоридагилардан фарқли равишда, жуда чиройли, асосли раддия ёзибди (боши бу ерда). Унинг бу раддияси учун миннатдорлик билдираман — эътибор қилиб, вақт сарфлаганига ва чиройли жавоб берганига. Профилида ёзилишича, ўзи ҳам тадқиқотчи экан; тадқиқотчиларнинг фикрини албатта инобатга оламан, айниқса ортиқча ҳис-туйғу, ҳақоратларсиз, асослари билан бўлса.

Ўзим мотуридийшунос бўлмаганим боис бу масалада баҳсга киришиб ўтирмайман. Биринчидан, тадқиқот меники эмас — мен бировнинг тадқиқотини ўқиб, ундаги бир хулосани келтирганман холос, шу боис раддия аслида Ульрих Рудольфга бериляпти деб ҳисоблаймиз (аслида буни бир пост ҳолида эмас, илмий мақола қилиб чиқарилса, илм-фандаги қараш ҳам ўзгариши мумкин); иккинчидан, Мотуридийнинг арабчани қай даражада билиб-билмагани шахсан мен учун аҳамиятли бир масала эмас — Рудольф адашган бўлса, унинг арабчаси ростдан зўр бўлса, бу хулосани ҳам бажонудил қабул қиламан. Менга ҳақорат ёмғирини ёғдириб ётган радикал оломондан фарқли равишда, бу мен учун ҳис-туйғу, ғурур билан боғлиқ масала эмас, шунчаки ўтмиш картинасини яхшироқ тушунишга ёрдам берадиган бир деталь холос.

Сўзим якунида яна иккита мулоҳаза:

- Ихтиёр Марғилоний барибир андак иккиюзламачилик қилганини айтишим керак: у "Мотуридийнинг тили ёмон эмас, аслида жуда мукаммал ва мураккаблиги учун тушуниш қийин бўлган" деяпти; унинг мутахассислиги нима, билмадим, аммо арабчани билса ва Мотуридийни оригиналда ўқиса, гап унинг тили мукаммалигида эмаслигини тан олган бўларди;

- пост эътирозларга сабаб бўлгач, Ульрихдан ўқиганларимни аниқлаштириш учун ўзбекистонлик ва тожикистонлик арабшунос ва исломшуносларга мурожаат қилдим; улар "Китоб ат-тавҳид"нинг тили ростдан яхши эмаслигини, бу академик соҳада яхши маълумлигини, аммо кўплар очиқ айтишга қўрқишини айтди — радикал оломондан чўчиб қолишган шекилли, ҳатто Рудольфнинг китобини ўзбекча нашр қилишда бу билан боғлиқ парчани (ва яна бошқа баъзи "ноқулай" қисмларни) олиб ташлашган экан. Олимлар "Китоб ат-тавҳид"нинг тили билан боғлиқ ҳолатни икки хил талқин қилади: баъзилар, Рудольф каби, Мотуридий арабчани яхши билмаган деса, баъзилар китоб даставвал форсча ёзилиб, кейин арабчага сифатсиз таржима қилинганини айтади (Паздавий бу китобни ёзишда Мотуридий форсча ўйлаб, арабча ёзган деган, масалан). Мана шундай иккита қараш бор экан дўстлар, ўрганганим шу бўлди.

@AsanovEldar

Ихтиёр Марғилонийнинг раддиясида яна битта ноўрин гап бор: "фикр билдиришдан олдин аввал арабчани ўрган, қўлёзма ўқи, кейин гапир" қабилидаги эътироз. Бу гапни одатда илм-фан қандай тузилганидан бехабар одамлар айтади. Ҳар қандай тадқиқотчи олим биладики, илм-фан жуда катта, ихтисосликлар жуда кўп, бир олим ҳаммасини қамраб ололмайди. Ҳамма маълум замонни, маконни ўзига мутахассислик, тадқиқот объекти қилиб олади ва шуни ўрганади. Ҳатто шарқшуносларнинг ҳам ҳаммаси арабча, туркча ва форсчани билмайди — одатда шу тиллардан биттасини мукаммал ўрганиб, ўша тилдаги қўлёзмаларни ўқийди. Бошқа тиллардаги манбалар, ихтисослиги бўлмаган даврлар ҳақида гап кетганида эса тегишли мутахассисларнинг тадқиқотларига асосланиб гапиради ва ёзади. Илмий нашрлар ўзи шу учун — бир киши қамраб ололмайдиган билимларни академик давраларга осонроқ шаклда етказиш учун керак.

Менинг ихтисослигим — исломгача бўлган давр. Лекин мен "аввал кўктурк, сўғд, уйғур хатларини ва тилларини ўрган, манбаларини ўқи, кейин гапир" демайман; шу тилларни биладиган, манбаларини ўгирган ва нашр қилган тадқиқотчиларга таянишни талаб қиламан. Ислом даври ҳақида гапирсам, ўзим ҳам шу давр мутахассисларига таянаман.

Энди савол туғилади: ҳатто бугунги ривожланган замонда бутун ҳаётини илмга бағишлаган одамларнинг кўпчилиги бир нечта тилни мукаммал эгаллай олмайди экан, ўтмишдан бундай мукаммаллик талаб қилиш тўғримикан?

Ўтмишдаги тил билими ҳақидаги постларим аслида яхши масалани кўтарди ва жамиятдаги муаммоларни очиб берди деб ўйлайман. Бизда тарихни муқаддас сигир қилиб олишган — унинг идеал картинасини чизиб, бундан бироз оғишганларни салкам қатл қилишга тайёр агрессия шакллантирилган. Бу миллий ва диний тарих мифига кўра, ўтмишдаги ҳамма буюк боболар мукаммал, кам-кўстсиз инсонлар, бирор камчилиги борлигини қабул қилиб бўлмайди; душманлар, аксинча, қоп-қора, бирор ютуғи ва ижобий томони йўқ яратиқлардир.

Аслида эса манбаларни ўқисангиз, сифатли тадқиқотларни ўқисангиз, реал картина мураккаброқ бўлганини кўрасиз. Тил масаласида ҳам шундай — "ҳамма уч тилни мукаммал билган" деган миф номи билан бир мифдир. Мен ҳали Ибн Сино ва Мотуридий ҳақидаги фикрларни келтирдим, яна бошқаларам борки, уларни эшитиб, кимлардир инфаркт бўлиб қолмасин деб, индамайман.

"Тилни мукаммал/яхши билмаган" деган нарсани ҳам тўғри тушуниш керак. Бу "твоя-моя" даражасида билган дегани эмас. Албатта, аксарият зиёли тилларни ёзадиган даражада ўрганган. Ҳозир ҳам инглиз тилида ёзиш учун уни мукаммал билиш шартмас — intermediate бўлибам ўқиб, ёзиб юрганлар кўп; керагида луғатдан ёки муҳаррир хизматидан фойдаланади. Лекин уларнинг инглизчаси мукаммал эмаслиги, луғат бойлиги катта эмаслиги (ўз соҳаси терминологияси билан чеклангани), инглиззабон одамга баъзи гаплари ғализ туюлиши ҳам табиий.

Ўтмишда ҳам шунақа бўлган: арабча маълум бир даражада ўрганилган ва сўнг ҳамма ўз ихтисослиги бўйича ёзиб, ўқиб юрган. Тилни мукаммал билиш баъзи соҳалардагина талаб қилинган (луғатшунослик, муфассирлик каби).

Бу нарсаларни тўғри тушуниш керак. Бу буюк боболарнинг хизматини, меросини йўққа чиқариб қўймайди, уларни ёмон одамга, ёмон мутахассисга айлантириб қўймайди, шунчаки афсонавий, ярим илоҳий, кам-кўстсиз фаришталардан реал шахсларга айлантиради, аксинча, уларнинг меҳнати қай даражада оғир бўлганини кўрсатиб, меросининг қадрини оширади.

Зиёлилар, сиёсий элита миллатнинг тарихини ёзаман деб уни ортиқча идеаллаштириб, шу ҳолида кенг оммага тақдим этгани бир куни ўзининг бошида калтак бўлиб синади: реал картинадан бехабар оломон улардан ҳам мукаммалликни талаб қилади, ярим афсонавий тарихни ғурур масаласига айлантиради, қолаверса, академик давралар учун табиий ва одатий бўлган баҳсларга ҳам аралашиб, идеал картинага зид келган ҳар қандай фикрни чеклаб, ўз цензурасини ўрнатади. Шунга бундай кайфиятларни оловлантиришдан, илмий дискурсда оломон кайфиятига мослашишдан эҳтиёт бўлиш керак. Илм-фанни олимларга қўйиб бериш керак.

@AsanovEldar

“Инсоният доимо ‘борига шукур’ деб яшаганида, прогресс бўлмасди. Баъзида пессимизм керак”, — иқтисодчи Беҳзод Ҳошимов

Ўзбекистон иқтисодининг ўзига хосликлари нимада? Нима учун сўмга юқори депозитлар берилади? Нега ижара нархлари долларда ёзилади?

Барчаси ҳақида батафсил Сигма подкастда тинглашингиз мумкин:

https://youtu.be/QWZm2qyNV-o?si=gQXgww1JXz5QA25K

Ооо! Мотуридий масаласини ҳал қилдик деганимда, Ибн Сино масаласида ҳам раддия учиб келибди. ЎзР ФА ШИ катта илмий ходими, доцент, докторант Ҳамидуллоҳ Аминовнинг раддиясида айтилишича, Ибн Сино араб тилини мукаммал билган, менинг бу борадаги фикрим эса асоссиз.

Ихтиёр Марғилонийнинг раддиясига берган муносабатимда айтганимдек, олим-тадқиқотчиларнинг фикри мен учун қадрли, уларни игнор қилмайман: асосли бўлса, қабул қиламан, қўшилмасам, қарши аргументларимни айтаман. Ва, албатта, вақт ажратиб раддия ёзганларга миннатдорлигимни билдираман — илмий баҳслар керак.

Афсуски, Аминовнинг раддияси илмий этикага риоя этмай ёзилган. Ихтиёр Марғилонийнинг раддияси менга ёққан эди — буни эътироф этган эдим; гарчи у ҳам бир қанча ўринда илмий этикадан чиқиб кетган бўлса-да ("аввал оригиналини ўқи, кейин гапир" ёки гап Мотуридий тириклигида китоб ҳолига келтирилган "Китоб ат-тавҳид"нинг тили ҳақида кетаётганини била туриб, гапни Мотуридийнинг шогирдлари кейинчалик тартиб берган "Таъвилот"га буриб кетгани каби), умуман олганда, чиройли, асосли аргументлар келтирган эди. Аминов эса жиддийроқ камчиликларга йўл қўйган. Бир бошидан бошлай.

Раддиядан иқтибос:

Абу Али ибн Синонинг “Саргузашт”идан, яъни автобиографиясидан маълумки, саройдаги илмий мажлислардан бирида, Жаббон деган лақабли олим Ибн Синога: “Сиз файласуфсиз, араб тилини яхши билмайсиз, бу масалада сизнинг гапингизнинг эътибори йўқ”, деб юборади. Саройда, ҳукмдор ҳузурида, илмий мажлисда у бу гапини Ибн Синони гўё мот қилиш ва уни мулзам қилиш мақсадида ва ўзидаги ҳасадидан келиб чиқиб айтгани ўз-ўзидан маълум бўлиб турибди. Бугунги кун тадқиқотчиси мана шу номаълум бир одамнинг мулзам қилиш мақсадида айтган таънасини далил қилиб, Ибн Синони араб тилини яхши билмаган дейиши ва шундай хулосага келиши тўғрими? Асло тўғри эмас!

Бунга қарши иккита аргументим бор:

- биз "номаълум бир одам"нинг фикрига таянмаслигимиз керак экан, хўп. Лекин унинг рақиби бўлмиш шахснинг ўзи ҳақида ёзган таржимаи ҳолига қай даражада таянишимиз мумкин? Бошдан-оёқ ўзини мақташ, қобилиятларини таърифлашдан иборат автобиография қай даражада холис манба? Балки унинг ўзи (аниқроғи, матнни қоғозга туширган шогирди Абу Убайд Жузжоний) ҳам муболағага йўл қўйгандир? Олимларга хос танқидий фикрлаш қани? Масалан, анча холис ёндашган Юль Янсен Ибн Синонинг гапларидаги зиддиятларни топган. Бу матнни ҳам танқидий текширмай туриб хулоса қилиш тўғрими? Асло тўғри эмас!

- лекин муаммо ҳатто "Рисолаи саргузашт"нинг холислигида эмас, балки Аминовнинг холислигида. Гап шундаки, Ибн Синонинг автобиографиясида келтирилган маълумотни у ўз раддиясида мутлақо бошқача талқин қиляпти.

Тушунарли бўлиши учун матннинг ўша парчасини тўлиқ келтираман:

Бир куни аш-Шайх (яъни Ибн Сино) амир ҳузурида эди. Абу Мансур ал-Жаббоий ҳам шу ерда эди. Гап қандайдир лисоний масала ҳақида кетди, ва аш-Шайх бу борада ўз фикрини айтди. Шунда Абу Мансур, аш-Шайхга мурожаат қилиб, деди: "Дарҳақиқат, сен файласуф ва доно табибсан, аммо тил масаласида сенинг мулоҳазаларинг ишонарли бўлишига етадиган даражада ўқимишли эмассан". Аш-Шайхга бу сўзлар оғир ботди ва у уч йил давомида зўр бериб тил бўйича китобларни ўрганди. У ҳатто Хуросондан Абу Мансур ал-Азҳарий ёзган "Таҳзиб ул-луғат"ни олиб келтирди. Ва аш-Шайх тилда кам учрайдиган мукаммаллик даражасига етди.

Қани бу ерда изза қилиш учун айтилган асоссиз гап? Мабодо шунақа бўлса эди, Ибн Сино "мен тилни мукаммал биламан, айбловинг асоссиз" деб жавоб берган бўлмасмиди? У ростдан тилни мукаммал билганида, яна уч йилини тил ўрганишга сарфлаган бўлармиди? Тилида бирор муаммо бўлганки, уни бартараф этишга уч йилини сарфлагандир балки?

Абу Убайд Жузжоний Ибн Синонинг замонавий ҳимоячиларидан инсофлироқ экан, бор гапни ёзиб қолдирибди. Хусусан, Аминов аргумент сифатида келтирган "Таҳзиб ул-луғат"ни ҳам Ибн Сино айнан ўша танқиддан сўнг ўқигани ва тилини мукаммаллаштиргани таржимаи ҳолида ёзиб қўйилибди.

Бундан қиладиган хулосам: Ибн Сино араб тилини яхши даражада билган, аммо мукаммалликка етмаган. Саройдаги мажлисда танқид эшитгач, бу унга оғир ботиб, уч йил давомида тил устида ишлаган ва мукаммалликка эришган. Яна қандай хулоса қилиш мумкин бу матндан? Аминов айтганидек, "мот қилиш учун айтилган асоссиз айблов, аслида унақа эмас" деб ҳисоблашга сабаб бўлажак бирор гап борми бу ерда? Менимча, йўқ. "Рисолаи саргузашт" тўлиғича ишончли манба, унда ортиқча муболаға йўқ, деб ҳисоблаган тақдиримизда ҳам, Аминов келтирган, Ибн Синонинг шогирди қоғозга туширган шу манбанинг ўзиёқ менинг гапларимни тасдиқлаб турибди. Яъни танқидларга сабаб бўлган постимда Ибн Синонинг расмий таржимаи ҳолида келтирилган фикрни такрорлаганман холос, ўзимдан бирор нарса қўшмаганман.

Яна бир масала. Буни учинчи қарши аргумент сифатида келтирмадим, аммо айтиб ўтишни жоиз билдим. Абу Мансур ибн Али Умар ал-Жаббоий, Аминов айтганидек, "номаълум бир одам" эмас, ўз замонасининг таниқли тилшунос олими эди. У ҳам саройда ишлар эди, ҳукмдор эътиборини қозонган олимлардан эди. Тилшуноснинг Ибн Синонинг тил билими ҳақидаги фикрини ҳам асоссиз деб оламизми? Менимча, Аминов бу ўринда Ибн Синони оқлайман деб (аслида оқлаш керак бўлмаган бир масалада) илмий холислик принципларидан тамомила чиқиб кетган.

@AsanovEldar

Тепадаги узундан-узоқ матнни ўқиб бўлдингларми? Давом этамиз.

Раддиядан иқтибос:

“Ўтмиш даврлар ҳам ҳозиргидек бўлган. Ҳамма ҳам бошқа тилларни мукаммал билавермаган. Масалан, мадрасани ўқиб туриб ҳам, араб ёки форс тилини мукаммал билавермаган”, деган гап ўрта асрларга, айниқса, Мусулмон ренессанси даврларига тўғри келмайди. Бу гап Абдурауф Фитрат “Мунозара”да ва Садриддин Айний “Эсдалик”ларида кўтарганидек XVII-XIX асрларга тўғри келиши мумкин, эҳтимол. Зотан, Ибн Сино яшаган даврда ҳатто ҳали давлат тили араб тилида эди, давлат ҳужжатлари араб тилида юритилар эди, энди-энди форс тилига ўтиш юз бераётган эди...

Раддиядаги ягона жиддий аргумент. Рост. Бу ҳақда ўша постларда ҳам ёзгандим — у пайти минтақада араб тилининг нуфузи баланд бўлган, мўғул истилосидан сўнг нуфузи пасая бошлаган, XVI асрдан сўнг таълим ёмонлашиб борган, пировардида арабчани яхши биладиган одамлар жуда оз қолган. Мусулмон ренессанси даврида, албатта, арабчани яхши билувчилар анча кўп бўлган.

Лекин "араб тили мадрасаларда мукаммал ўргатилган" дегани ҳамма уни мукаммал ўрганган дегани эмас. Буюк шахсларни қўйиб турайлик. Унчалик "буюк" бўлмаган, ўртача натижаларга эришган, бугун кўп эсланмайдиган юзлаб, балки минглаб олим, арбоб маълум бизга. Уларнинг кўплари асарлар ёзиб қолдирган. Улар орасида тилни мукаммал билмай, шунга қарамай, нимадир ёзиб қолдирганлариям кўп. Мен арабча манбалар билан ишламаганман, аммо туркча ва форсча манбаларда ҳам шу ҳолат учрайди: кимнингдир луғат бойлиги кам, кимдир грамматик хатолар билан ёзган, кимдадир ғализ жумлалар бор. Бундай ҳолатлар тиқилиб ётибди, қўлёзма билан ишлаган ҳар бир олим буни билади.

Аслида менинг постим нимага қарши қаратилган эди? "Ҳамма уч тилни мукаммал билган" деган миф ёлғонлиги айтилган эди унда. Бу мифни инкор этиш бунинг том тескарисини айтиш дегани эмас. Яъни мен "умуман билишмаган, тили расво бўлган" деган жойим йўқ (нега ўзи ё у қутб, ё бу қутб бўлиш керак, ўртада туриш мумкин эмасми?). Шунчаки "мукаммал" деб идеаллаштириш керак эмаслигини, жуда кўп арбоблар ўртача/ўзига керакли даражада тил ўрганганини, бундан ортиғига доим ҳам вақт ва имкон бўлмаганини ёзган эдим.

Айтайлик, мен филология бўйича инглизча ёза оламан, аммо математика бўйича мутлақо ёзолмайман. Эҳтиёжим йўқлиги боис. Ўтмишда ҳам худди шунақа бўлган. Буни аниқлаштириш учун қанчадан-қанча эътиборли устоз ва ҳамкасблар билан гаплашдим, бари тасдиқлади. Чамамда, менга раддия ёзган ҳамкасблар ҳам гапларим осмондан олинмаганини, энг камида шунақа фикр борлигини билади, лекин "ҳа, шундай фикр бор, лекин асоссиз, мен қўшилмайман" дейиш ўрнига "умуман бўлмаган гап, тўқиб чиқарилган" қабилида билмаганга олишяпти. Бунинг сабаби нима? Агрессив динчи оммага ёқишга ҳаракатми? Ëки идеаллаштирилган тарихни ҳар қандай баҳо ила ҳимоя қилишга уринишми? Билмадим.

Юқорида айтганимдек, бу нарса кўпроқ "унча буюк бўлмаган", бугун кўп эсга олинмайдиган, "ўртамиёна" десак бўладиган арбобларнинг меросида учрайди. Аммо баъзи таниқли олимлар таржимаи ҳолида ҳам бу борада баҳсли фикрлар айтиб ўтилган (Ибн Сино каби). Айнан ўша таниқлиларни тилга олиб ўтишимнинг сабаби — оммага танишроқ шахслардан мисоллар бериш эди.

Аслида мисоллар кўпроқ, кимга қизиқ бўлса, келсин, муҳокама қиламиз. Арабча манбалар қизиқ бўлса, унда менга консультация берган арабистлар билан юзлаштириб қўйишим мумкин (агар бу қадар бефойда баҳсга вақт ажратишни жоиз билишса). Улар масон эмас, иллюминат эмас, маҳаллий мутахассислардир. Ҳеч қандай фитна йўқ биродарлар, тинчланинглар.

@AsanovEldar