علی‌اصغر سیدآبادی

اسماعیلیه: از جنگجویان کوهستانی تا صلح‌طلبان جهانی

هنوز بازمانده‌ی قلعه‌های اسماعیلی را در کوهستان‌های سراسر شرق و شمال و مرکز ایران می‌توان دید.

در متون بسیاری از جمله در سه متن مهم تاریخ ادبیات فارسی، تاریخ بیهقی و سیاست‌نامه‌ی خواجه‌نظام‌الملک و تاریخ جهانگشای جوینی ذکر این مردم رفته است .

تصویر ما را از گذشته‌ی این مردم، قلم دشمنان آنان ساخته است و این روایت‌ها در جنگجویی و ترس‌آفرینی آنان مشترکند.

ابوالفضل بیهقی از دیدار حسنک وزیر با خلیفه‌ی فاطمی مصر به دستور سلطان محمود غزنوی گفته است که همین در دوران سلطان مسعود بهانه بر دار کردنش شد:
«امیر، رضی‌الله عنه، مرا بخواند و گفت: خواجه احمد را بگوی که حال حسنک بر تو پوشیده نیست که به روزگار پدرم چند درد در دل ما آورده است و چون پدرم گذشته شد، چه قصدها کرد بزرگ در روزگار برادرم، ولکن نرفت‌. و چون خدای عزوجل بدان آسانی تخت ملک بما داد، اختیار آن است که عذر گناهکاران بپذیریم و به گذشته مشغول نشویم. اما در اعتقاد این مرد سخن می‌گویند، بدانکه خلعت مصریان بستد برغم خلیفه و امیرالمؤمنین بیازرد، و مکاتبت از پدرم بگسست. و می‌گویند رسول را که به نشابور آمده بود و عهد و لوا و خلعت آورده، پیغام داده بود که حسنک قرمطی است، وی را بر دار باید کرد. و ما این بنشابور شنیده بودیم.»
(تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، ص ۵۴۹–۵۵۰)

دوره‌ای را که تاریخ بیهقی روایت می‌کند، اسماعیلیه هنوز در ایران چندان قدرتی نداشتند و در مصر خلافت برپا کرده بودند، اما کم‌کم داعیان( دعوت کنندگان) راهی ایران می‌شدند و در دوره سلجوقیان چنان قدرت گرفته بودند و قلعه‌های استوار در کوه‌ها بنا کرده بودند که ترس و وحشت در دل حاکمان انداخته بودند.
خواجه نظام الملک وزیر مقتدر سلجوقیان یکی از سرسخت‌ترین دشمنان آنان بود. او در فصل‌های پایانی کتابش چنان جانب انصاف فرونهاده و چیزها درباره‌ی آنان گفته است که برخی گمان می‌کنند که احوال شخصی‌اش پس از حاشیه‌نشین شدن در آن موثر بوده و حتی برخی بر این گمانند که این بخش بر سیاست‌نامه الحاق شده است. او در فصل چهل‌وششم با عنوان «اندر بیرون آمدن قرمطیان و باطنیان در کوهستان»، به تفصیل دربارهٔ ظهور و فعالیت‌های اسماعیلیان شرح می‌دهد و به ملکشاه سلجوقی توصیه‌ی برانداختن آنان را می‌کند: این قدر بدان یاد کرده شد تا خداوند عالم خلد الله بل ملکه بداند که مذهب ایشان چگونه و چیست و بر قول و سوگند ایشان اعتماد نیست و به هر وقتی این که دست یافته‌اند بر مسلمانان و در بلاد اسلام چه فسادها و کارهای زشت کرده‌اند و چه شوم قومی‌اند و چه دشمنی‌اند، اسلام و ملک را.
(سیاست نامه خواجه نظام‌الملک، تصحیح هیوبرت داگ، ص ۳۱۱)
خواجه نظام سرانجام جان در این دشمنی نهاد و به دست یکی از فداییان اسماعیلی به قتل رسید.
هم‌چنان که خلیفه‌ی عباسی و برخی دیگر به چنین سرنوشتی دچار شده بودند.
سرانجام « در سنه أربع و خمسین و ستمائه، قضا چون بر هدم بنیان این طایفه تعلق گرفت و دولت ایشان را انقراض واجب آمد، لشکر مغول قصد قلاع ایشان کردند و اموال و ذخایر ضبط نمودند و نزاریان را که در آن بودند، به تیغ هلاک رسانیدند.»
(تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، جلد ۳، ص ۱۶۸)
«و رکن‌الدین خورشاه [آخرین رهبر الموت]که تدبیر مقاومت نداشت، از قلعه فرود آمد و خویشتن را به درگاه هلاکوخان سپرد، مگر که از اهل و اتباع او کسی را رهایی باشد. اما چنانکه تقدیر الهی بود، جمله را هلاک کردند و قلاع یکایک به قهر بستدند.»
(همان، ص ۱۷۰)
اسماعیلیان نزاری افزون بر جنگجویی و نوآوری در آن، در قلعه‌ها کتابخانه‌هایی بزرگ فراهم آورده بودند و این کتابخانه‌ها نیز به دست مغولان افتاد و با تاسف این شرح پیروزمندانه جوینی از آن است:
«و در آن قلعه خزائن و دفاین یافته شد که خرد از شمار آن عاجز است. و هر چه کتب ضلال و مصحف مکر و اباطیل داشتند، جمله را به آتش سوختند.»
(همان، ص ۱۷۲)
دانش از آغاز در میان اسماعیلیه و قلعه‌هایشان رونق داشت و چه بسا همین سنت در گردش آنان از جنگجویی به وضعیت امروزشان موثر بود. در هرحال سقوط قلعه‌ی تسخیرناپذیر الموت نقطه‌ی تحول مهمی است.
پس از آن بازماندگان اسماعیلیان پراکنده شدند و گروهی از آنان هم به هندوستان رفتند و دوره‌ای نهان‌زیستی آغاز شد.
اوایل دوره قاجار رابطه اسماعیلیان و حکومت دوره‌ای پرفراز و نشیب را از سرگذراند که سرانجامش کوچ آقاخان اول به هند بود که امامت اسماعیلی در آن سرزمین ادامه یافت و متحول شد.
اسماعیلیان در هند فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای داشتند و در استقلال هند و کسب حقوق مسلمانان فعال و هم چنین فعالیت‌های بین‌المللی بودند تا جایی که آقاخان سوم به عنوان ریاست جامعه ملل انتخاب شد. هم او بود که تشکیلات اسماعیلی را از هند به اروپا برد و بعدها شبکه گسترده‌ی آقاخان در اروپا شکل گرفت.

www.tgoop.com/Seidabadii/2029

658 viewsAli Seidabadi, edited  Feb 6 at 13:15

اسماعیلیه: از جنگجویان کوهستانی تا صلح‌طلبان جهانی

هنوز بازمانده‌ی قلعه‌های اسماعیلی را در کوهستان‌های سراسر شرق و شمال و مرکز ایران می‌توان دید.

در متون بسیاری از جمله در سه متن مهم تاریخ ادبیات فارسی، تاریخ بیهقی و سیاست‌نامه‌ی خواجه‌نظام‌الملک و تاریخ جهانگشای جوینی ذکر این مردم رفته است .

تصویر ما را از گذشته‌ی این مردم، قلم دشمنان آنان ساخته است و این روایت‌ها در جنگجویی و ترس‌آفرینی آنان مشترکند.

ابوالفضل بیهقی از دیدار حسنک وزیر با خلیفه‌ی فاطمی مصر به دستور سلطان محمود غزنوی گفته است که همین در دوران سلطان مسعود بهانه بر دار کردنش شد:
«امیر، رضی‌الله عنه، مرا بخواند و گفت: خواجه احمد را بگوی که حال حسنک بر تو پوشیده نیست که به روزگار پدرم چند درد در دل ما آورده است و چون پدرم گذشته شد، چه قصدها کرد بزرگ در روزگار برادرم، ولکن نرفت‌. و چون خدای عزوجل بدان آسانی تخت ملک بما داد، اختیار آن است که عذر گناهکاران بپذیریم و به گذشته مشغول نشویم. اما در اعتقاد این مرد سخن می‌گویند، بدانکه خلعت مصریان بستد برغم خلیفه و امیرالمؤمنین بیازرد، و مکاتبت از پدرم بگسست. و می‌گویند رسول را که به نشابور آمده بود و عهد و لوا و خلعت آورده، پیغام داده بود که حسنک قرمطی است، وی را بر دار باید کرد. و ما این بنشابور شنیده بودیم.»
(تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، ص ۵۴۹–۵۵۰)

دوره‌ای را که تاریخ بیهقی روایت می‌کند، اسماعیلیه هنوز در ایران چندان قدرتی نداشتند و در مصر خلافت برپا کرده بودند، اما کم‌کم داعیان( دعوت کنندگان) راهی ایران می‌شدند و در دوره سلجوقیان چنان قدرت گرفته بودند و قلعه‌های استوار در کوه‌ها بنا کرده بودند که ترس و وحشت در دل حاکمان انداخته بودند.
خواجه نظام الملک وزیر مقتدر سلجوقیان یکی از سرسخت‌ترین دشمنان آنان بود. او در فصل‌های پایانی کتابش چنان جانب انصاف فرونهاده و چیزها درباره‌ی آنان گفته است که برخی گمان می‌کنند که احوال شخصی‌اش پس از حاشیه‌نشین شدن در آن موثر بوده و حتی برخی بر این گمانند که این بخش بر سیاست‌نامه الحاق شده است. او در فصل چهل‌وششم با عنوان «اندر بیرون آمدن قرمطیان و باطنیان در کوهستان»، به تفصیل دربارهٔ ظهور و فعالیت‌های اسماعیلیان شرح می‌دهد و به ملکشاه سلجوقی توصیه‌ی برانداختن آنان را می‌کند: این قدر بدان یاد کرده شد تا خداوند عالم خلد الله بل ملکه بداند که مذهب ایشان چگونه و چیست و بر قول و سوگند ایشان اعتماد نیست و به هر وقتی این که دست یافته‌اند بر مسلمانان و در بلاد اسلام چه فسادها و کارهای زشت کرده‌اند و چه شوم قومی‌اند و چه دشمنی‌اند، اسلام و ملک را.
(سیاست نامه خواجه نظام‌الملک، تصحیح هیوبرت داگ، ص ۳۱۱)
خواجه نظام سرانجام جان در این دشمنی نهاد و به دست یکی از فداییان اسماعیلی به قتل رسید.
هم‌چنان که خلیفه‌ی عباسی و برخی دیگر به چنین سرنوشتی دچار شده بودند.
سرانجام « در سنه أربع و خمسین و ستمائه، قضا چون بر هدم بنیان این طایفه تعلق گرفت و دولت ایشان را انقراض واجب آمد، لشکر مغول قصد قلاع ایشان کردند و اموال و ذخایر ضبط نمودند و نزاریان را که در آن بودند، به تیغ هلاک رسانیدند.»
(تاریخ جهانگشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، جلد ۳، ص ۱۶۸)
«و رکن‌الدین خورشاه [آخرین رهبر الموت]که تدبیر مقاومت نداشت، از قلعه فرود آمد و خویشتن را به درگاه هلاکوخان سپرد، مگر که از اهل و اتباع او کسی را رهایی باشد. اما چنانکه تقدیر الهی بود، جمله را هلاک کردند و قلاع یکایک به قهر بستدند.»
(همان، ص ۱۷۰)
اسماعیلیان نزاری افزون بر جنگجویی و نوآوری در آن، در قلعه‌ها کتابخانه‌هایی بزرگ فراهم آورده بودند و این کتابخانه‌ها نیز به دست مغولان افتاد و با تاسف این شرح پیروزمندانه جوینی از آن است:
«و در آن قلعه خزائن و دفاین یافته شد که خرد از شمار آن عاجز است. و هر چه کتب ضلال و مصحف مکر و اباطیل داشتند، جمله را به آتش سوختند.»
(همان، ص ۱۷۲)
دانش از آغاز در میان اسماعیلیه و قلعه‌هایشان رونق داشت و چه بسا همین سنت در گردش آنان از جنگجویی به وضعیت امروزشان موثر بود. در هرحال سقوط قلعه‌ی تسخیرناپذیر الموت نقطه‌ی تحول مهمی است.
پس از آن بازماندگان اسماعیلیان پراکنده شدند و گروهی از آنان هم به هندوستان رفتند و دوره‌ای نهان‌زیستی آغاز شد.
اوایل دوره قاجار رابطه اسماعیلیان و حکومت دوره‌ای پرفراز و نشیب را از سرگذراند که سرانجامش کوچ آقاخان اول به هند بود که امامت اسماعیلی در آن سرزمین ادامه یافت و متحول شد.
اسماعیلیان در هند فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای داشتند و در استقلال هند و کسب حقوق مسلمانان فعال و هم چنین فعالیت‌های بین‌المللی بودند تا جایی که آقاخان سوم به عنوان ریاست جامعه ملل انتخاب شد. هم او بود که تشکیلات اسماعیلی را از هند به اروپا برد و بعدها شبکه گسترده‌ی آقاخان در اروپا شکل گرفت.

BY علی‌اصغر سیدآبادی