دین عقلانی | جعفر نکونام

🔶 تبیین دینی حوادث طبیعی در سه نگاه سنتی، نواندیشی و روشنفکری
🔸 در حاشیۀ زلزله‌های ایران و ترکیه و سوریه
✅ جعفر نکونام 23 بهمن 1401

1️⃣ تبیین دینی حوادث طبیعی در گفتمان قرآن
در گفتمان قرآنی سخن از این است که اقوام انبیاء بر اثر تکذیب پیامبرانشان با حوادث طبیعی هلاک شدند؛ چنان که در سورۀ قمر آمده است که وقتی قوم نوح، او را تکذیب کردند و گفتند که او دیوانه است. او هم دعا کرد و از خدا خواست که او را یاری کند. خدا هم درهای آسمان را با آب فراوانی گشود و چشمه‌های زمین را باز کرد و کشتی نوح را بر آب سوار کرد و خانوادۀ نوح را نجات داد و قومش را در آب غرق کرد. قوم هود (عاد) را هم با تندبادی (ریح صرصر: قمر، 19؛ فصلت، 16) که یک روز به طور پیوسته می‌وزید، بسان تنه‌های درخت نقش بر زمین ساخت و قوم صالح (ثمود) را هم صیحۀ واحدی (قمر، 31؛ هود، 67 و جای دیگر صاعقه‌ای: ذاریات، 44) بسان علوفه‌های چارپایان بر هم انباشت و قوم لوط را هم بارش باران سنگ (حاصب: قمر، 34 و در جای دیگر، مطر: اعراف، 84؛ شعراء، 173؛ نحل، 58؛ هود: حجارة من سنجیل منضود) بر آنان نابود ساخت و قوم فرعون را هم آب دریا در خود غرق کرد. آنگاه قریش هم هشدار داده می‌شوند که اگر حضرت محمد(ص) را تکذیب کنند، با حوادثی شبیه حوادث اقوام پیشین هلاک خواهند شد (نک: قمر 9-45).
دربارۀ قوم شعیب هم در جای دیگر آمده است که با رجفه = زلزله (اعراف، 91؛ عنکبوت، 37) و جای دیگر با صیحه (هود، 94) هلاک شد و قوم سبأ با سیل عرم (سبأ، 16) هلاک گردید.

2️⃣ رویکردهای تفسیری در قبال تبیین دینی قرآن از حوادث طبیعی
🔸الف. رویکرد تفسیری مفسران سنتی: این مفسران، آیات قرآنی را که حاکی‌اند، اقوام انبیاء بر اثر تکذیب انبیایشان با حوادث طبیعی هلاک شدند، بر همان معنای ظاهری‌اشان حمل می‌کردند و حقیقت می‌شمردند و هرگز حوادث طبیعی را به علل طبیعی ارجاع نمی‌دادند. آنان هرگز قایل نبودند که حوادثی چون نزول باران و وزش توفان و زدن صاعقه و صیحه یا صدای رعد و مانند آنها فرایند طبیعی دارند؛ بلکه طبق ظاهر آیات قایل بودند که همۀ آنها را خدا برای هلاکت اقوام انبیاء گذشته پدید می‌آورد.

🔸ب. رویکرد تفسیری نواندیشان دینی: پس از آن که علمای دینی با علل و فرایند طبیعی حوادث طبیعی آشنا شدند، قایل شدند که حوادث طبیعی علل طبیعی دارند. منتها هلاکت تکذیب‌کنندگان انبیاء و مانند آنها در طول علل طبیعی قرار دارند و افزودند که حوادث طبیعی لزوماً برای هلاکت تکذیب‌کنندگان تعالیم انبیاء نیستند؛ بلکه برای امور دیگری چون آزمایش و بیداری از غفلت هم هستند.
برای مثال، آقای محسن کدیور ضمن این که پذیرفته است، «بر اساس برخی آیات قران کریم خداوند در گذشته برخی امم معصیت‌کار را با بلایای آسمانی یا زمینی مجازات کرده است، از قبیل بقره ۵۹ و اعراف ۶۴ و ۸۴» ؛ اما در عین حال، اظهار کرده است: «این‌که هر سانحه‌ یا موهبت طبیعی به واسطه‌ی معصیت یا طاعت است، فاقد هرگونه دلیل معتبر دینی است؛ بلکه دلیل برخلاف آن است».
نیز افزوده است: «این‌که سانحۀ طبیعی از قبیل ابتلاء و آزمایش است یا از قبیل مجازات و کیفر از اسرار الهی است، و جز با علم غیب نمی‌توان با قاطیعت زلزله، سیل، طوفان، صاعقه یا دیگر بلایای طبیعی را با گناه مرتبط دانست» و در پایان بیان کرده است: «آنچه قاطعانه می‌توان گفت این است که حوادث طبیعی معلول علل طبیعی هستند و بشر با دانش خود می‌تواند بخشی از حوادث را پیش‌بینی کرده از بعضی آسیب‌های آنها پیش‌گیری کند».

🔸ج. رویکرد تفسیری روشنفکران دینی: گروهی از معاصران که از آنان به روشنفکران دینی تعبیر می‌شود، بر این نظر شدند که وجود گزاره‌های خلاف واقع در آیات قرآن اقتضاء دارد، محتوای قرآن به خود حضرت محمد(ص) بسان یک عرب امی زیسته در چهارده قرن پیش نسبت داده شود که در چارچوب گفتمانی قومی خودش به موعظه قومش پرداخته است. گفتمان قومی او هم یک گفتمان اسطوره‌ای بوده که بر پایۀ دانش سطحی و خیالی خود میان حوادث طبیعی و اندیشه و عمل انسان‌ها رابطه برقرار می‌کرده است؛ حال آن که حوادث طبیعی علل طبیعی دارد و هیچ رابطه‌ای با اندیشه و عمل انسان‌ها ندارد؛ چون وقتی که حوادث طبیعی رخ می‌دهد، میان کافر و مؤمن یا تبهکار و نیکوکار فرق نمی‌گذارد و همه را هلاک می‌سازد.

3️⃣ خاستگاه رویکردهای تفسیری در گذر تاریخ
🔸الف. خاستگاه رویکرد تفسیری علمای سنتی: چنان که اشاره شد، مفسران قدیم تنها منبع تفسیری‌اشان همان آیات قرآن و نیز احادیثی بوده است که از صحابه و تابعان به دستشان رسیده بود و این منابع نیز جز همان معنای ظاهری آیات را به ذهن آنان متبادر نمی‌ساخت؛ از این رو، آنان آیات را بر همان معنای ظاهری حمل می‌کردند و بر اساس آن قایل شده بودند که علل حوادث طبیعی عبارت از کفر و فسق انسان‌ها و تکذیب انبیا از سوی آنان است.
🟡 ادامه در صفحۀ بعد

Telegram

دین عقلانی

🔸ب. خاستگاه رویکرد تفسیری نواندیشان دینی: از وقتی که علمای دینی با علوم مدرن بشری آشنایی پیدا کردند، در مقام جمع ظاهر آیات و روایات با دستاوردهای علوم مدرن بشری برآمدند و برای جمع میان آنها نظریات مختلفی را بیان داشتند. از آن جمله گفتند که کفر و فسق انسان‌ها…

www.tgoop.com/dineaqlani/427

1.8K viewsedited  Feb 12, 2023 at 07:02

🔶 تبیین دینی حوادث طبیعی در سه نگاه سنتی، نواندیشی و روشنفکری
🔸 در حاشیۀ زلزله‌های ایران و ترکیه و سوریه
✅ جعفر نکونام 23 بهمن 1401

1️⃣ تبیین دینی حوادث طبیعی در گفتمان قرآن
در گفتمان قرآنی سخن از این است که اقوام انبیاء بر اثر تکذیب پیامبرانشان با حوادث طبیعی هلاک شدند؛ چنان که در سورۀ قمر آمده است که وقتی قوم نوح، او را تکذیب کردند و گفتند که او دیوانه است. او هم دعا کرد و از خدا خواست که او را یاری کند. خدا هم درهای آسمان را با آب فراوانی گشود و چشمه‌های زمین را باز کرد و کشتی نوح را بر آب سوار کرد و خانوادۀ نوح را نجات داد و قومش را در آب غرق کرد. قوم هود (عاد) را هم با تندبادی (ریح صرصر: قمر، 19؛ فصلت، 16) که یک روز به طور پیوسته می‌وزید، بسان تنه‌های درخت نقش بر زمین ساخت و قوم صالح (ثمود) را هم صیحۀ واحدی (قمر، 31؛ هود، 67 و جای دیگر صاعقه‌ای: ذاریات، 44) بسان علوفه‌های چارپایان بر هم انباشت و قوم لوط را هم بارش باران سنگ (حاصب: قمر، 34 و در جای دیگر، مطر: اعراف، 84؛ شعراء، 173؛ نحل، 58؛ هود: حجارة من سنجیل منضود) بر آنان نابود ساخت و قوم فرعون را هم آب دریا در خود غرق کرد. آنگاه قریش هم هشدار داده می‌شوند که اگر حضرت محمد(ص) را تکذیب کنند، با حوادثی شبیه حوادث اقوام پیشین هلاک خواهند شد (نک: قمر 9-45).
دربارۀ قوم شعیب هم در جای دیگر آمده است که با رجفه = زلزله (اعراف، 91؛ عنکبوت، 37) و جای دیگر با صیحه (هود، 94) هلاک شد و قوم سبأ با سیل عرم (سبأ، 16) هلاک گردید.

2️⃣ رویکردهای تفسیری در قبال تبیین دینی قرآن از حوادث طبیعی
🔸الف. رویکرد تفسیری مفسران سنتی: این مفسران، آیات قرآنی را که حاکی‌اند، اقوام انبیاء بر اثر تکذیب انبیایشان با حوادث طبیعی هلاک شدند، بر همان معنای ظاهری‌اشان حمل می‌کردند و حقیقت می‌شمردند و هرگز حوادث طبیعی را به علل طبیعی ارجاع نمی‌دادند. آنان هرگز قایل نبودند که حوادثی چون نزول باران و وزش توفان و زدن صاعقه و صیحه یا صدای رعد و مانند آنها فرایند طبیعی دارند؛ بلکه طبق ظاهر آیات قایل بودند که همۀ آنها را خدا برای هلاکت اقوام انبیاء گذشته پدید می‌آورد.

🔸ب. رویکرد تفسیری نواندیشان دینی: پس از آن که علمای دینی با علل و فرایند طبیعی حوادث طبیعی آشنا شدند، قایل شدند که حوادث طبیعی علل طبیعی دارند. منتها هلاکت تکذیب‌کنندگان انبیاء و مانند آنها در طول علل طبیعی قرار دارند و افزودند که حوادث طبیعی لزوماً برای هلاکت تکذیب‌کنندگان تعالیم انبیاء نیستند؛ بلکه برای امور دیگری چون آزمایش و بیداری از غفلت هم هستند.
برای مثال، آقای محسن کدیور ضمن این که پذیرفته است، «بر اساس برخی آیات قران کریم خداوند در گذشته برخی امم معصیت‌کار را با بلایای آسمانی یا زمینی مجازات کرده است، از قبیل بقره ۵۹ و اعراف ۶۴ و ۸۴» ؛ اما در عین حال، اظهار کرده است: «این‌که هر سانحه‌ یا موهبت طبیعی به واسطه‌ی معصیت یا طاعت است، فاقد هرگونه دلیل معتبر دینی است؛ بلکه دلیل برخلاف آن است».
نیز افزوده است: «این‌که سانحۀ طبیعی از قبیل ابتلاء و آزمایش است یا از قبیل مجازات و کیفر از اسرار الهی است، و جز با علم غیب نمی‌توان با قاطیعت زلزله، سیل، طوفان، صاعقه یا دیگر بلایای طبیعی را با گناه مرتبط دانست» و در پایان بیان کرده است: «آنچه قاطعانه می‌توان گفت این است که حوادث طبیعی معلول علل طبیعی هستند و بشر با دانش خود می‌تواند بخشی از حوادث را پیش‌بینی کرده از بعضی آسیب‌های آنها پیش‌گیری کند».

🔸ج. رویکرد تفسیری روشنفکران دینی: گروهی از معاصران که از آنان به روشنفکران دینی تعبیر می‌شود، بر این نظر شدند که وجود گزاره‌های خلاف واقع در آیات قرآن اقتضاء دارد، محتوای قرآن به خود حضرت محمد(ص) بسان یک عرب امی زیسته در چهارده قرن پیش نسبت داده شود که در چارچوب گفتمانی قومی خودش به موعظه قومش پرداخته است. گفتمان قومی او هم یک گفتمان اسطوره‌ای بوده که بر پایۀ دانش سطحی و خیالی خود میان حوادث طبیعی و اندیشه و عمل انسان‌ها رابطه برقرار می‌کرده است؛ حال آن که حوادث طبیعی علل طبیعی دارد و هیچ رابطه‌ای با اندیشه و عمل انسان‌ها ندارد؛ چون وقتی که حوادث طبیعی رخ می‌دهد، میان کافر و مؤمن یا تبهکار و نیکوکار فرق نمی‌گذارد و همه را هلاک می‌سازد.

3️⃣ خاستگاه رویکردهای تفسیری در گذر تاریخ
🔸الف. خاستگاه رویکرد تفسیری علمای سنتی: چنان که اشاره شد، مفسران قدیم تنها منبع تفسیری‌اشان همان آیات قرآن و نیز احادیثی بوده است که از صحابه و تابعان به دستشان رسیده بود و این منابع نیز جز همان معنای ظاهری آیات را به ذهن آنان متبادر نمی‌ساخت؛ از این رو، آنان آیات را بر همان معنای ظاهری حمل می‌کردند و بر اساس آن قایل شده بودند که علل حوادث طبیعی عبارت از کفر و فسق انسان‌ها و تکذیب انبیا از سوی آنان است.
🟡 ادامه در صفحۀ بعد

BY دین عقلانی | جعفر نکونام