#درنگ

بازنشر خبر انتشار چاپ دوم کتاب ایران و چالش‌های حقوقی بین‌المللی معاصر یادآور مقاله‌ای بود که حدود ۱۴ سال پیش نوشته‌ام: ایران و حقوق بین‌الملل؛ داستان تمنا و استغنا. امروز نگاه عمیق‌تری به آن مقاله دارم و چالش‌ها برایم (و برای همه) روشن‌تر شده‌اند. فکر می‌کنم نباید آن موقع این مقاله را منتشر می کردم؛ باید الآن می‌نوشتم یا حداقل باید الآن بازنویسی و تکمیل و به‌روز کنم و اگر هم مشغله اجازه چنین کاری را ندهد، اساس ایده همچنان سرجای خود باقی است: هم حقوق بین‌الملل را می‌خواهیم و هم نمی‌خواهیم!

@drmaghami

امتحانات از روز اول شهریور ماه آغاز خواهد شد. متن کامل اطلاعیه شماره ۸ را اینجا بخوانید.

@drmaghami

وبینار پژوهش هوشمند با Scinito AI
⭐️ وبینار آموزشی "پژوهش هوشمند با Scinito AI"
🗓 زمان: سه شنبه ۱۷ تیر ۱۴۰۴ | ساعت ۱۰ الی ۱۲

📌لینک ورود به وبینار :
http://lms.ui.ac.ir/srv/meetscinito

@drmaghami

#درنگ

در شرایطی که توقف مخاصمه هنوز شکننده است در همین مدت کوتاه به نظر می‌رسد حداقل دو گزینه در خصوص پیگیری مسئولیت حقوقی بین‌المللی اسرائیل و آمریکا و یک گزینه مسئولیت کیفری بین‌المللی مطرح شده است. قبل از هر چیز باید توجه داشت که صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری مبتنی بر اصولی همچون رضایت طرفهای اختلاف و تقابلی بودن است.
گزینه نخست، اقامه دعوی در #دیوان_بین_المللی_دادگستری بر اساس ماده ۱۷ اساسنامه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. به نظرم این ایده را نمی‌توان بیش از دو سطر بسط داد. به این معنا که ایران، اسرائیل و آمریکا عضو اساسنامه هستند و ماده ۱۷ هم به صلاحیت دیوان درخصوص اختلافات ناشی از اساسنامه تصریح دارد. اما مشکل اساسی اینجاست که اساسنامه، مشتمل بر تعهدات خاصی برای دولتهای عضو نیست و بیشتر به تشکیلات و کارکرد و اختیارات ارکان آژانس می‌پردازد. به هیچ وجه نمی‌توان درخصوص مباحث مربوط به توسل به زور به این ماده متوسل شد و اساسنامه فاقد تعهداتی در زمینه منع توسل به زور و حقوق بشردوستانه است. با خروج آمریکا از معاهده مودت، این معاهده هم دیگر نمی‌تواند مبنای صلاحیت دیوان باشد. البته در قضیه سکوهای نفتی دیوان به این نکته اشاره کرده بود که این معاهده نیز حقوق توسل به زور را پوشش نمی‌دهد. این را هم باید یادآوری کرد که صرف اقامه دعوی در دیوان، به منزله اقدام به شناسایی طرف مقابل به عنوان «دولت» نیست و ضرورتا چنین اثری ندارد.
ایده دوم، تقاضای نظر مشورتی از دیوان است که اولا باید حدود و ثغور سؤال مورد نظر مشخص شود و ثانیا یک ائتلاف بین‌المللی قوی برای تصویب تقاضا در مجمع عمومی ملل متحد شکل بگیرد. فعلا در سطح اول متوقف هستیم و نمی‌دانم اگر قرار است این ایده پیش برود، دقیقا چه هدفی را دنبال خواهد کرد؟ مثلا آیا ادعاهای اسرائیل برای مشروعیت توسل به زور برای تقاضای نظر مشورتی صورتبندی خواهد شد یا چیز دیگری. چون این قدر برای دولت ایران روشن است که این حملات نظامی نامشروع بوده، اساسا پیگیری طرح نظر مشورتی در این زمینه برای طرف ایرانی موضوعیت چندانی ندارد. اختیارات کشورها در تعلیق تعهدات ناشی از معاهده عدم گسترش یا موارد دیگری می‌تواند مورد توجه باشد. با این حال، می‌دانیم که نظرات مشورتی اگرچه زمینه‌ساز فشار سیاسی هستند اما فی‌نفسه الزام‌آور نیستند. ضمن این که روند صدور نظر مشورتی هم نسبتا طولانی است.
ایده دیگری هم در چارچوب مسئولیت کیفری بین‌المللی هم مطرح شده است اما این را هم می‌دانیم که دولت ایران اصولا مایل به مشارکت در دیوان بین‌المللی کیفری نیست. بند ۳ ماده ۱۲ اساسنامه اجازه داده دولت غیرعضو - مثل ایران - با صدور اعلامیه‌ای صلاحیت دیوان را نسبت به جرم خاصی بپذیرد. چنین اعلامیه‌ای می‌تواند مشتمل بر جرایم جنگی احتمالی واقع‌شده در ایران باشد اما دردسرهای خودش را خواهد داشت. با فشاری که روی دیوان بین‌المللی کیفری هست و با توجه به کوتاه بودن دوره‌ی مخاصمه، پیگیری سیاسی ویژه‌ای نیز برای این موضوع ضروری است.
خلاصه و در یک ارزیابی کلی، محدودیت‌های جدی درخصوص پیگیری حقوقی (در معنای خاص حقوق بین‌المللی)‌ وجود دارد و نباید به اظهارات شتابزده در این زمینه توجه کرد. اگر بنا به روایت‌سازی، مستندسازی و پاسخ نمادین است؛ باید این سخن را تکرار کرد که ضروری است قانون جرایم جنگی (یا در حالت کلی‌تر قانون جرایم بین‌المللی) تدوین و تصویب شود. تاکنون چندین بار در ادوار مختلف، پیش‌نویس‌هایی برای این قانون تهیه شده ولی به نتیجه نرسیده است. در چنین شرایطی استفاده از ظرفیت قانون داخلی کم اهمیت نیست. البته این قانون داخلی که حتی می‌تواند مشتمل بر صلاحیت جهانی باشد باید از استانداردهای بین‌المللی مثل قواعد مربوط به مصونیت‌های بین‌المللی تبعیت کند وگرنه چه بسا مضر باشد.

@drmaghami

فايل ويديويي کامل سومين نشست #سحبا با موضوع خروج جمهوري اسلامي ايران از معاهده NPT
مشارکت کنندگان:
دکتر امير مقامی
دکتر حسين خلف رضايی

سحبا، نشستهايي است که روزهاي سه شنبه در صفحه اينستاگرامي به موضوعات حقوقي بين المللي مي پردازد. اين صفحه را به نشاني instasahba در اينستاگرام دنبال کنيد.
@drmaghami

#درنگ

«سحبا» یا «سه‌شنبه‌های حقوق بین‌الملل و ایران» برنامه‌ای اینستاگرامی بود که از اواخر سال ۹۸ و بخصوص در دوران شیوع جهانی کرونا اجرا می‌کردم. برنامه سوم، گفتگویی بود با دوست و همکار محترم آقای دکتر خلف‌رضایی درباره خروج از معاهده NPT (عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای). اکنون که بحث در این زمینه داغ‌تر از همیشه است؛‌ مرور این گفتگو خالی از لطف نیست. تاریخ گفتگو ۲۲ بهمن ۱۳۹۸ است. همین گفتگو اینجا در آپارات هم در دسترس است.

@drmaghami

#درنگ
آقای علی لاریجانی در مصاحبه اخیر خود در حدود دقیقه ۴۰ به تنظیمات شخصی خود بازمیگردد: «فلسفه غرب»! تحلیل جالبی از نظریه «صلح از طریق قدرت» دارد و آن را به مثابه بر باد دادن دستاوردهای مدرنیته در روابط بین‌المللی تعریف می‌کند و در جملاتی با نقد فردگرایی افراطی در غرب، از تحلیل جنگ هم فراتر می‌رود و بعد به موضوع مصاحبه برمی‌گردد. نکته بسیار مهمی است و می‌تواند اساس بدبینی به نظام بین‌المللی را توصیف کند. ایده مقابل، «صلح از طریق قانون» بود که بخصوص در میانه قرن بیستم بسیار مورد توجه قرار گرفت و یکی از مهمترین نظریه‌پردازان آن، حقوقدان آلمانی یهودی «هانس کلسن» بود. آن زمان – ظاهرا به طرزی شگفت‌انگیز و غیرمنتظره و تا حدی رؤیاپردازانه – تصور می‌شد ایده صلح از طریق قدرت شکست خورده و صلح از طریق قانون می‌تواند جایگزین آن شود. البته من تصور می‌کنم ابتنای حقوق بین‌الملل مدرن بر مفهوم «صلح و امنیت بین‌المللی» بوده و همین نشان می‌دهد نظم پس از منشور به هیچ وجه در پی از بین بردن «قدرت» نبود و اساسا چنین اراده و امکانی نیز وجود نداشت. بسط این بحث فرصت دیگری می‌طلبد که دکتر فلسفی به خوبی توضیح داده‌اند. اما نکته جالب این است که طی قرن بیستم اتفاقا یهودیان زیادی در توسعه حقوق بین‌الملل یا همان صلح از طریق قانون کوشیدند و سهم زیادی در این دستاورد بشری داشتند. یکی از معروفترین آنها هم «هرش لاترپاخت» بود که بخصوص در تحول حقوق بین‌الملل و شناخت «قواعد آمره حقوق بین‌الملل» در حقوق معاهدات مؤثر بود. نقطه مقابل این یهودیان، حقوقدانانی هستند که می‌کوشند هر نقض حقوق بین‌الملل را با بهانه حفاظت از موجودیت اسرائیل توجیه کنند؛ اما اگر این نگاه مسلط شود فورا معلوم خواهد شد که این دست نظریات مثل بومرنگی به سرعت علیه صاحبانش عمل خواهند کرد. خلاصه حیف که امثال نتانیاهو بخواهند چنین دستاوردهایی را از بین ببرند! اینجا گزارشی از کتاب «صلح از طریق قانون» کلسن بخوانید.


@drmaghami

#درنگ
چندی پیش مصاحبه‌ای برای پرونده «مهاجرت و پناهندگی» نشریه داتیکان گروه پژوهشی حقوق بشر دانشگاه اصفهان با این نشریه داشتم. در زمان این مصاحبه هنوز موضوع اخراج گسترده مهاجران افغانستانی به بهانه نفوذ امنیتی در جنگ تحمیلی ۱۲ روزه مطرح نشده بود و امیدوارم فرصتی پیدا کنم تا درباره این مسأله هم بنویسم.
گزارشی از مصاحبه و فایل تصویری آن را اینجا ببینید.

@drmaghami

هر که دو پیمانه زد همره مستان عشق
سرنکشد تا ابد از سر پیمان عشق

عقیق
شعر مسعود کلانتری
با صدای #علیرضا_قربانی

@drmaghami

تردید جدی در مورد موضع دولت آلمان

سرویس علمی تحقیقاتی مجلس آلمان که شبیه مرکز پژوهش‌های مجلس ایران است (با کارکردی البته واقعی‌تر) در پاسخ به سوال یک نماینده مجلس که خواهان تحقیق در باره مطابقت یا عدم مطابقت جنگ اسرائیل و آمریکا با حقوق بین‌الملل شده، یک ارزیابی کارشناسانه ارائه کرده است.

بنا بر این ارزیابی حمله اسرائیل و مشارکت آمریکا در جنگ ۱۲ روزه علیه ایران به سختی با قوانین بین‌المللی مربوط به "دفاع از خود" قابل جمعند. در باره چرایی‌ این نتیجه‌گیری می‌توان گزارش خبرگزاری آلمان به فارسی را در زیر خواند. کارشناسان مجلس در انتهای ارزیابی خود هشدار می‌دهند که با اقداماتی از نوع حمله اخیر اسرائیل بیش از پیش حقوق بین‌الملل از محتوا تهی می‌شود و مرز ممنوعیت استفاده از زور در مناسبات بین‌المللی شناورتر می‌شود و عقب‌تر می‌رود.

ارزیابی کارشناسان مجلس آلمان البته نکته تازه‌ای ندارد و قبلا هم در مجامع سیاسی و رسانه‌ای دنیا و در بین کارشناسان حقوق بین‌المل به شدت مطرح بوده است، اهمیت این ارزیابی ولی این است که نوعی فرش را از زیر پای دولت آلمان کشیدن است. به خصوص فریدریش مرتس، صدراعظم آلمان چه با "کار کثیف" ولی قابل ستایش خواندن حمله اسرائیل به ایران که "زحمت اروپا را می‌کشد" و چه با تاکیدش بر این که "برای ما و برای من شخصاً هیچ دلیلی وجود ندارد که حمله اسرائیل به ایران یا مشارکت آمریکا در آن را مورد انتقاد قرار دهیم. این اقدام بدون ریسک نیست. اما باقی گذاشتن شرایط به شکل سابق نیز گزینه‌ای نبود" عملا در دفاع تمام قد از حمله برآمد که در باره تطبیق آن با موازین حقوق بین‌المللی تردیدهای جدی وجود دارد.، آن هم به عنوان مقام ارشد کشوری که سعی کرده پیوسته خود را مدافع حقوق بین‌الملل معرفی کند، هر چند که در عمل در نقض آن کارنامه‌ای ولو نه اندازه آمریکا و اسرائیل، ولی به هر صورت قابل نقد دارد.

نادرستی و بحث‌انگیزی سخن مرتس به حدی بود که وقتی که هفته پیش از فرانک-والتر اشتاین‌مایر، رئیس جمهور آلمان در باره این سخنان از او سوال شد، تردیدی نکرد که آن را ولو تلویحا نادرست بخواند:
«ما، به‌ویژه ما آلمانی‌ها، باید نظم حقوق بین‌الملل را بخشی از هویت خود بدانیم.»

اشتاین‌مایر که در زمان امضای برجام وزیر خارجه آلمان بود و نقشی جدی در تدوین و امضای آن توافق‌نامه داشت، در ادامه تأکید کرد:
«بنابراین، نباید چشم خود را بر جایی ببندیم که نه تنها حقوق بین‌الملل رعایت نمی‌شود، بلکه – و این نه فقط در عرصه سیاست بلکه در رسانه‌ها، روزنامه‌ها و تلویزیون – با بی‌توجهی و بی‌احترامی نسبت به حقوق بین‌الملل برخورد می‌شود...

موضع ما روشن است: ایران نباید به سلاح هسته‌ای دست یابد... (ولی) ایران با توافق سال ۲۰۱۵ دورترین فاصله را به دستیابی به بمب اتمی پیدا کرده بود. آن زمان، توافقی با جزئیات کامل و دقیق به دست آمده بود، اما متأسفانه این توافق هیچ‌گاه به درستی اجرا و آزمایش نشد؛ چرا که دولت وقت آمریکا به ریاست دونالد ترامپ، از آن خارج شد.»

****************
گزارش خبرگزاری آلمان از ارزیابی کارشناسی سرویس علمی مجلس آلمان در باره تطبیق یا عدم تطبیق حمله اسرائیل به ایران

آیا حمله اسرائیل به ایران دفاع از خود بود؟ یا این اقدام حقوق بین‌الملل را تضعیف می‌کند؟ کارشناسان مجلس آلمان (بوندستاگ) در گزارشی ۵۴ صفحه‌ای به این پرسش پاسخ داده‌اند.

برلین (dpa) – خدمات علمی مجلس فدرال آلمان (بوندستاگ) در گزارشی، «تردیدهای جدی» نسبت به قانونی بودن حملات اسرائیل و آمریکا به ایران ابراز کرده‌اند. در این گزارش ۵۴ صفحه‌ای که به درخواست اولریش تودن، نماینده حزب چپ (دی لینکِه)، تهیه شده و در اختیار خبرگزاری آلمان قرار گرفته آمده است که «اکثریت قاطع حقوق‌دانان بین‌الملل» بر این باورند که شرایط برای «وضعیت دفاع از خود» طبق ماده ۵۱ منشور سازمان ملل متحد در مورد اسرائیل فراهم نبوده است.

نظر جامعه حقوق بین‌الملل: تقریباً یکپارچه

بر اساس این گزارش، اسرائیل باید ثابت می‌کرد که ایران در آستانه ساخت سلاح هسته‌ای بوده است. در گزارش آمده: «تولید مواد شکافت‌پذیر کافی در چارچوب برنامه هسته‌ای ایران تنها یک گام ضروری، اما ناکافی است.» همچنین لازم بود اسرائیل نشان دهد که ایران قصد قطعی برای استفاده از چنین سلاحی علیه اسرائیل داشته و عملیات نظامی «شیر برخاسته» آخرین فرصت برای جلوگیری از ساخت بمب هسته‌ای بوده است. اما به گفته کارشناسان، «این‌ها به‌طور کافی و بر اساس اجماع تقریباً کامل جامعه حقوقی بین‌الملل اثبات نشده‌اند.»
گرچه ممکن است اطلاعاتی از سوی سرویس‌های اطلاعاتی وجود داشته باشد که هنوز به صورت عمومی منتشر نشده‌اند و بتوانند واقعیت‌ها را تغییر دهند، اما «با این حال، اسرائیل اکنون موظف است اقدامات نظامی خود علیه ایران را از نظر حقوقی توجیه کند.»

تردید درباره «روایت توجیهی» ایالات متحده

بر اساس این گزارش، دخالت ایالات متحده در جنگ نیز تنها در صورتی با حقوق بین‌الملل همخوانی دارد که حملات اسرائیل قانونی باشند – چیزی که «تردیدهای جدی» درباره آن وجود دارد. بنابراین، به گفته کارشناسان، عملیات نظامی آمریکا برخلاف روایت توجیهی دولت آمریکا، قابل استناد به حق دفاع جمعی نیست.

عملیات نظامی «شیر برخاسته» که در ۱۳ ژوئن آغاز شد، تأسیسات هسته‌ای و نظامی ایران را هدف قرار داد و همچنین علیه نظامیان بلندپایه و دانشمندان هسته‌ای ایران صورت گرفت. ایالات متحده در ۲۲ ژوئن با حملات هوایی به تأسیسات هسته‌ای ایران وارد جنگ شد. سه روز بعد آتش‌بس برقرار شد.

هشدار نسبت به تضعیف ممنوعیت استفاده از زور

گزارش تأکید می‌کند که نباید از حق دفاع از خود به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف امنیتی سوءاستفاده کرد. در متن آمده است: «دلایل قوی‌ای وجود دارد که نباید هنجارهای موجود در حقوق بین‌الملل (مانند حق دفاع از خود) که توجیهی برای نقض ممنوعیت استفاده از زور هستند، بیش از حد کش داده یا تضعیف شوند، زیرا این امر منجر به فرسایش ممنوعیت استفاده از زور خواهد شد.»

موضع دولت فدرال همچنان مبهم

دولت آلمان تاکنون موضع مشخصی درباره قانونی یا غیرقانونی بودن حملات اسرائیل و آمریکا به ایران اتخاذ نکرده است. اما صدراعظم فدرال، فریدریش مرتس (از حزب دموکرات‌مسیحی)، به‌روشنی از این عملیات نظامی حمایت کرده است. او کمی پس از ورود آمریکا به جنگ گفت: «برای ما و برای من شخصاً هیچ دلیلی وجود ندارد که آنچه اسرائیل یک هفته پیش آغاز کرد یا آنچه آمریکا آخر هفته گذشته انجام داد را مورد انتقاد قرار دهیم. این اقدام بدون ریسک نیست. اما باقی گذاشتن شرایط به شکل سابق نیز گزینه‌ای نبود.»