نور سیاه

شکر
(یادداشت‌هایی دربارۀ نام عام غلامان و کنیزان-۲)

شکر هم از نام‌های عام و نوعی برای غلامان و کنیزان بوده است. در حدود جستجوهایم دو شاهد متقن معتبر دارم:
۱. شکر خادم که نامش در تاریخ بیهقی آمده (۱). شکر خادم به عرف معهود عصر، چون شماری از غلامان، در سیاست دخالت مؤثر کرد و اصلا مدتی «کار ملک بر شکر خادم می‌رفت» (۲).

۲. سلمان ساوجی در بیت‌هایی خوب و فنی، به کنیزک جمشید که نواساز هم بوده، نام شکر داده است:
کنیزی داشت شکّرنام جمشید
که بود از صوت او در پرده ناهید

چو نی بستی کمر در مجلس شاه
به شیرینی زدی بر نی‌شکر راه (۳)

شاعران با شکر به‌عنوان نام عام برای غلام و کنیز مضمون‌سازی و ایهام‌پردازی کرده‌اند (نام عام غلام و کنیز با حروف تیره مشخص شده است):
برای مثال این بیت سراج‌الدین قمری آملی:
ای خادم سنبل تو عنبر
شادی ز لب تو خورده شکّر (۴)

و این بیت از همام تبریزی در صحبت‌نامه(در بافتی که در بیت‌هایی از آن با نام عام غلامان مضمون‌سازی کرده است):
به جان‌بخشی لبت آب حیات‌ست
بسی شیرین‌تر از قند و نبات‌ست‌

اگر گویم شکر او خود غلام‌ست
ز نسبت‌ها شکر را این تمام‌ست
که با ایهام غلامی را برای شکر نسبتی تمام و روشن و بدیهی دانسته است.

و این بیت خواجوی کرمانی:
شکّر غلام پاسخش میمون جمال فرخش
روز غریبان بی رخش همچون شب تار آمده (۶)

و این بیت سلمان ساوجی:
شکر چون گل درآوردش به آغوش
غلامانش برون بردند بر دوش(۷)

در این‌ بیت‌ سعدی هم توجه و توریه به نام عام شکر برای غلامان و کنیزان دیده می‌شود. به‌ویژه که شیخ با نام عمومی غلامان و کنیزان مضمون‌ها ساخته است:
شکر به دست ترش‌روی خادمم مفرست
وگر به دست خودم زهر می‌دهی شاید(۸)

و این بیت زیبا با تناسب‌ها و ایهام‌هایش:
مگر از هیئت شیرین تو می‌رفت حدیثی
نی‌شکر گفت کمر بسته‌ام اینک به غلامی(۹)

پیداست که اگر به شکر به عنوان نام غلامان توجه داشته باشیم زنجیرۀ تناسبات بیت ژرف‌تر و گسترده‌تر خواهد بود.

پانوشت
۱. تاریخ بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، مشهد، دانشگاه فردوسی، چاپ دوم ، ۱۳۵۶ ،ص۴۴۹، ۶۱۶، ۹۳۵، ۹۳۶.
۲. همان،ص ۹۳۹.
۳. کلیات سلمان ساوجی ، تصحیح عباسعلی وفایی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۶، ص ۶۱۰.
۴. دیوان سراج‌الدین قمری آملی، تصحیح یدالله شکری، تهران، انتشارات معین،۱۳۶۸، ص۱۸۹.
۵. دیوان همام تبریزی، تصحیح رشید عیوضی،تبریز، انتشارات مؤسسة تاریخ و فرهنگ ایران، ۱۳۵۱، ص۲۷۳.
۶.دیوان اشعار خواجوی کرمانی، به اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹، ص۷۵۹.
۷. کلیات سلمان ساوجی، ص۶۵۷.
۸. غزلهای سعدی، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران انتشارات سخن، ۱۳۸۵، ص۱۹۶.
۹. همان، ص۲۲۵.
https://www.tgoop.com/n00re30yah

Telegram

نور سیاه

یادداشت‌های ایرانشناسی میلاد عظیمی
@MilaadAzimi

www.tgoop.com/n00re30yah/909

11.9K viewsedited  Mar 18, 2022 at 10:59

شکر
(یادداشت‌هایی دربارۀ نام عام غلامان و کنیزان-۲)

شکر هم از نام‌های عام و نوعی برای غلامان و کنیزان بوده است. در حدود جستجوهایم دو شاهد متقن معتبر دارم:
۱. شکر خادم که نامش در تاریخ بیهقی آمده (۱). شکر خادم به عرف معهود عصر، چون شماری از غلامان، در سیاست دخالت مؤثر کرد و اصلا مدتی «کار ملک بر شکر خادم می‌رفت» (۲).

۲. سلمان ساوجی در بیت‌هایی خوب و فنی، به کنیزک جمشید که نواساز هم بوده، نام شکر داده است:
کنیزی داشت شکّرنام جمشید
که بود از صوت او در پرده ناهید

چو نی بستی کمر در مجلس شاه
به شیرینی زدی بر نی‌شکر راه (۳)

شاعران با شکر به‌عنوان نام عام برای غلام و کنیز مضمون‌سازی و ایهام‌پردازی کرده‌اند (نام عام غلام و کنیز با حروف تیره مشخص شده است):
برای مثال این بیت سراج‌الدین قمری آملی:
ای خادم سنبل تو عنبر
شادی ز لب تو خورده شکّر (۴)

و این بیت از همام تبریزی در صحبت‌نامه(در بافتی که در بیت‌هایی از آن با نام عام غلامان مضمون‌سازی کرده است):
به جان‌بخشی لبت آب حیات‌ست
بسی شیرین‌تر از قند و نبات‌ست‌

اگر گویم شکر او خود غلام‌ست
ز نسبت‌ها شکر را این تمام‌ست
که با ایهام غلامی را برای شکر نسبتی تمام و روشن و بدیهی دانسته است.

و این بیت خواجوی کرمانی:
شکّر غلام پاسخش میمون جمال فرخش
روز غریبان بی رخش همچون شب تار آمده (۶)

و این بیت سلمان ساوجی:
شکر چون گل درآوردش به آغوش
غلامانش برون بردند بر دوش(۷)

در این‌ بیت‌ سعدی هم توجه و توریه به نام عام شکر برای غلامان و کنیزان دیده می‌شود. به‌ویژه که شیخ با نام عمومی غلامان و کنیزان مضمون‌ها ساخته است:
شکر به دست ترش‌روی خادمم مفرست
وگر به دست خودم زهر می‌دهی شاید(۸)

و این بیت زیبا با تناسب‌ها و ایهام‌هایش:
مگر از هیئت شیرین تو می‌رفت حدیثی
نی‌شکر گفت کمر بسته‌ام اینک به غلامی(۹)

پیداست که اگر به شکر به عنوان نام غلامان توجه داشته باشیم زنجیرۀ تناسبات بیت ژرف‌تر و گسترده‌تر خواهد بود.

پانوشت
۱. تاریخ بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، مشهد، دانشگاه فردوسی، چاپ دوم ، ۱۳۵۶ ،ص۴۴۹، ۶۱۶، ۹۳۵، ۹۳۶.
۲. همان،ص ۹۳۹.
۳. کلیات سلمان ساوجی ، تصحیح عباسعلی وفایی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۶، ص ۶۱۰.
۴. دیوان سراج‌الدین قمری آملی، تصحیح یدالله شکری، تهران، انتشارات معین،۱۳۶۸، ص۱۸۹.
۵. دیوان همام تبریزی، تصحیح رشید عیوضی،تبریز، انتشارات مؤسسة تاریخ و فرهنگ ایران، ۱۳۵۱، ص۲۷۳.
۶.دیوان اشعار خواجوی کرمانی، به اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹، ص۷۵۹.
۷. کلیات سلمان ساوجی، ص۶۵۷.
۸. غزلهای سعدی، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران انتشارات سخن، ۱۳۸۵، ص۱۹۶.
۹. همان، ص۲۲۵.
https://www.tgoop.com/n00re30yah

BY نور سیاه