نور سیاه

بالشچهٔ سرین
(سطری از تاریخ لباس ایران)

سرین کلان و فربه در جمال‌شناسی قدما از معیارهای زیبایی و دلربایی بوده است. تا به حدی که بعضی زیبایی زن را به روی سپید و سرین بزرگ او می‌دانستند (۱) و لاغری و کوچکی سرین را برای زنان «زشت» تلقی می‌کردند (۲). حتی میان زنان لاغر‌سرین و بزرگ‌سرین کار به مکابره و کری‌خوانی کشیده بود (۳).
در روایاتی آمده زن بزرگ‌سرین برای نکاح مناسب‌تر است (۴). دربارۀ روایت و درایت این روایات البته علما باید نظر بدهند. اما هرچه باشد شکی نیست که در عرف و عادات قسمتی از جامعهٔ ایران، سرین بزرگ و فربه، برای زن امتیازی و فضیلتی محسوب می‌شده است. برای ازدواج «بقچه‌بندی (سرین و کپل) دختر هرچه بزرگ‌تر و کلفت‌تر بود، پسندیده‌تر بود» (۵).

این موضوع در ادبیات فارسی هم بازتاب یافته است. در شعر و نثر فارسی سرین کلان و سرین فربه از لوازم زیبایی بوده است. برای نمونه به این تکه از سندبادنامه توجه کنید: 

«سروی دید خرامان... از این کشیده‌قدی، گشاده‌خدی، لاغرمیانی، فربه‌سرینی، غزال‌چشمی» (۶).
می‌بینیم که سرین فربه، در کنار «میان و قد و خد و چشم و زلف و غمزه و رنگ و نیرنگ»، از ملاک‌های اصلی زیبایی است.
یا این شعر کمال اسماعیل در وصف ساقی ماهرو؛ پس از وصف لب و دندان و زلف گفته:
به زیر بند قبا شد میان او ناچیز
زبس‌که او تن و اندام نازنین دارد

دهان او ز همه‌چیز خردتر لیکن
کلان‌تر ازهمه اندام‌ها سرین دارد (۷).

سرین کلان و فربه هم در شعرهای عاشقانه محبوب بوده؛ مثلا این بیت قطران:
 عشق من از سرین تو دزدیده فربهی
 صبر من از میان تو دزدیده لاغری (۸)

و هم در هوسنامه‌های حکیم سوزنی:
ای که با روی نکو ...ن کلان داری یار (۹).

و قمری آملی:
فربی است سرین تو ولکن
افسوس که کیسه لاغر آمد (۱۰).

دریغ است این بیت عنصری را نقل نکنم:
ار یقین خواهی که بینی از گمان آویخته
آنک آن فربه سرینش بنگر و لاغر میان(۱۱).

و این بیت قاآنی را:
بر دوش خادمت نه گر خسته گشتی آری
تنها کشید نتوان پنجاه من سرین را (۱۲)

به‌گمانم مقصود سلف صالح از سرین فربه بیشتر سرین برآمده و گنبدگون بوده است. و تشبیه سرین معشوق مذکر و مؤنث به گنبد و مانند آن فراوان است: «...نی به‌مثل چون گنبد سیمین»(۱۲).

سرین گرد نیز سنةً از لوازم زیبایی محسوب می‌شد. حکیم سوزنی فرموده: 
به روشنایی قندیل بشمرم صف‌صف
 که … ن گرد و سرین سمین کجا و کدام (۱۳).

گویا گردی سرین هم در افق برآمدگی و گنبدوارگی آن بوده باشد. والله اعلم.

وقتی چیزی مایهٔ امتیاز و بازارگرمی شد، ناچار کسانی که از آن مزیت بی‌بهره هستند یا کمتر بهره دارند یا کمال‌طلب هستند، در فکر چاره می‌افتند.
در کتب از بالشتکی نام برده شده که برخی زنان بر سرین می‌بستند تا سرینشان کلان به نظر بیاید. این وسیله در لغت عرب نام‌های گوناگون داشته است. مثل: 
عجازة (۱۴)، اعجازة (۱۵)، رفاعة (۱۶)، اضخومة (۱۷)، اعظامة (۱۸)، عظامة و عظمة (۱۹) که در معنای آن چنین نوشته‌اند:
«آنچ زن بر سرین/عجیزۀ خود بندد تا کلان/ کلان​‌تر نماید» و «آنچه زن در پس خویش بندد تا کفلش بزرگ نماید». 
آن را محشی نیز گفته‌اند: «بالش خرد که زن در پس خویش بندد» (۲۰) و حشیة که کرمینی آن را چنین ترجمه کرده است: «بالشچهٔ کون» (۲۱). 

جستجویی نکرده‌ام اما شواهد استفادهٔ از بالشچهٔ سرین در ایران، باید در متون ثبت شده باشد.
در آنندراج آمده: «محتشی: زنی که بالشچه بر سرین یا پستان بندد تا کلان نماید» (۲٠). دزی از کاربرد بالشچه برای کلان‌تر کردن پستان یاد کرده است (۲۱).

پانوشت
۱. «و مما حکی فی الحدیث أن عظم عجيزة المرأة نصف الحسن و بياض المرأة نصف الحسن». شرح نقائض جرير و الفرزدق، ابوظبی، ۱۹۹۸، ج۲، ص۲۸۲.
۲. فقه‌اللغة وسر العربية، ابومنصور الثعالبی، احياء التراث العربی، ۱۴۲۲، ص۱۱۷.
۳. البصائر والذخائر، ابوحيان توحيدی، دار صادر، ۱۴۰۸، ج۳، ص۷۴.
۴. الکافی،کلینی، دار الحدیث، ۱۴۲۹ق، ج ۱۰، ص۵۹۸ ؛ من لا یحضره الفقیه، صدوق، تحقیق غفاری،انتشارات جامعه مدرسین،۱۴۱۳، ج ۳، صص۳۸۷- ۳۸۸.
۵.از خشت تا خشت، نشر ثالث، ۱۳۷۸، ص۱۴۵.
۶.سندبادنامه، تصحیح احمد آتش،ص ۲۳۷.
۷. دیوان کمال اصفهانی، تصحیح بحرالعلومی، ص ۳۷۸.
۸.دیوان قطران، تصحیح نخجوانی، ص۳۷۷.
۹.دیوان سوزنی،۱۳۳۸، ص  ۴۸.
۱۰. دیوان قمری آملی، ص۱۵۳.
۱۱. ترجمان‌البلاغه، تصحیح آتش، ص ۳۵.
۱۲.دیوان سوزنی،۱۳۳۸، ص۱۰.
۱۲.تصحیح محجوب، ص۴۱.
۱۳. همان، ص  ۴٠٠. باز فرماید:
به چشم عاشقان آید سرین گرد گلرنگش… (همان، ص۳۹۶).
۱۴.تاج الاسامی، تصحیح ابراهیمی، ص۳۸۵.
۱۵. قانون ادب، تصحیح طاهر ، ج۲، ص ۷۵۰.
۱۶.تاج الاسامی، ص ۲۲۱.
۱۷.همان، ص ۴۱.
۱۸.همان، ص ۴۲.
۱۹.همان، ص ۳۹۰.
۲٠. قانون ادب، ج۱، ص۲۵.
۲۱.تکملة الاصناف، تصحیح رواقی، ج۱، ص۱۵۹.
۲۲.لغتنامه دهخدا.
۲۳. فرهنگ البسه مسلمانان، دزی، ترجمه حسینعلی هروی، ۱۳۴۵، ص ۱۳۷، ذیل حشیة و محشی.

https://www.tgoop.com/n00re30yah

Telegram

نور سیاه

یادداشت‌های ایرانشناسی میلاد عظیمی
@MilaadAzimi

www.tgoop.com/n00re30yah/957

11.7K viewsedited  Sep 10, 2023 at 13:49

بالشچهٔ سرین
(سطری از تاریخ لباس ایران)

سرین کلان و فربه در جمال‌شناسی قدما از معیارهای زیبایی و دلربایی بوده است. تا به حدی که بعضی زیبایی زن را به روی سپید و سرین بزرگ او می‌دانستند (۱) و لاغری و کوچکی سرین را برای زنان «زشت» تلقی می‌کردند (۲). حتی میان زنان لاغر‌سرین و بزرگ‌سرین کار به مکابره و کری‌خوانی کشیده بود (۳).
در روایاتی آمده زن بزرگ‌سرین برای نکاح مناسب‌تر است (۴). دربارۀ روایت و درایت این روایات البته علما باید نظر بدهند. اما هرچه باشد شکی نیست که در عرف و عادات قسمتی از جامعهٔ ایران، سرین بزرگ و فربه، برای زن امتیازی و فضیلتی محسوب می‌شده است. برای ازدواج «بقچه‌بندی (سرین و کپل) دختر هرچه بزرگ‌تر و کلفت‌تر بود، پسندیده‌تر بود» (۵).

این موضوع در ادبیات فارسی هم بازتاب یافته است. در شعر و نثر فارسی سرین کلان و سرین فربه از لوازم زیبایی بوده است. برای نمونه به این تکه از سندبادنامه توجه کنید: 

«سروی دید خرامان... از این کشیده‌قدی، گشاده‌خدی، لاغرمیانی، فربه‌سرینی، غزال‌چشمی» (۶).
می‌بینیم که سرین فربه، در کنار «میان و قد و خد و چشم و زلف و غمزه و رنگ و نیرنگ»، از ملاک‌های اصلی زیبایی است.
یا این شعر کمال اسماعیل در وصف ساقی ماهرو؛ پس از وصف لب و دندان و زلف گفته:
به زیر بند قبا شد میان او ناچیز
زبس‌که او تن و اندام نازنین دارد

دهان او ز همه‌چیز خردتر لیکن
کلان‌تر ازهمه اندام‌ها سرین دارد (۷).

سرین کلان و فربه هم در شعرهای عاشقانه محبوب بوده؛ مثلا این بیت قطران:
 عشق من از سرین تو دزدیده فربهی
 صبر من از میان تو دزدیده لاغری (۸)

و هم در هوسنامه‌های حکیم سوزنی:
ای که با روی نکو ...ن کلان داری یار (۹).

و قمری آملی:
فربی است سرین تو ولکن
افسوس که کیسه لاغر آمد (۱۰).

دریغ است این بیت عنصری را نقل نکنم:
ار یقین خواهی که بینی از گمان آویخته
آنک آن فربه سرینش بنگر و لاغر میان(۱۱).

و این بیت قاآنی را:
بر دوش خادمت نه گر خسته گشتی آری
تنها کشید نتوان پنجاه من سرین را (۱۲)

به‌گمانم مقصود سلف صالح از سرین فربه بیشتر سرین برآمده و گنبدگون بوده است. و تشبیه سرین معشوق مذکر و مؤنث به گنبد و مانند آن فراوان است: «...نی به‌مثل چون گنبد سیمین»(۱۲).

سرین گرد نیز سنةً از لوازم زیبایی محسوب می‌شد. حکیم سوزنی فرموده: 
به روشنایی قندیل بشمرم صف‌صف
 که … ن گرد و سرین سمین کجا و کدام (۱۳).

گویا گردی سرین هم در افق برآمدگی و گنبدوارگی آن بوده باشد. والله اعلم.

وقتی چیزی مایهٔ امتیاز و بازارگرمی شد، ناچار کسانی که از آن مزیت بی‌بهره هستند یا کمتر بهره دارند یا کمال‌طلب هستند، در فکر چاره می‌افتند.
در کتب از بالشتکی نام برده شده که برخی زنان بر سرین می‌بستند تا سرینشان کلان به نظر بیاید. این وسیله در لغت عرب نام‌های گوناگون داشته است. مثل: 
عجازة (۱۴)، اعجازة (۱۵)، رفاعة (۱۶)، اضخومة (۱۷)، اعظامة (۱۸)، عظامة و عظمة (۱۹) که در معنای آن چنین نوشته‌اند:
«آنچ زن بر سرین/عجیزۀ خود بندد تا کلان/ کلان​‌تر نماید» و «آنچه زن در پس خویش بندد تا کفلش بزرگ نماید». 
آن را محشی نیز گفته‌اند: «بالش خرد که زن در پس خویش بندد» (۲۰) و حشیة که کرمینی آن را چنین ترجمه کرده است: «بالشچهٔ کون» (۲۱). 

جستجویی نکرده‌ام اما شواهد استفادهٔ از بالشچهٔ سرین در ایران، باید در متون ثبت شده باشد.
در آنندراج آمده: «محتشی: زنی که بالشچه بر سرین یا پستان بندد تا کلان نماید» (۲٠). دزی از کاربرد بالشچه برای کلان‌تر کردن پستان یاد کرده است (۲۱).

پانوشت
۱. «و مما حکی فی الحدیث أن عظم عجيزة المرأة نصف الحسن و بياض المرأة نصف الحسن». شرح نقائض جرير و الفرزدق، ابوظبی، ۱۹۹۸، ج۲، ص۲۸۲.
۲. فقه‌اللغة وسر العربية، ابومنصور الثعالبی، احياء التراث العربی، ۱۴۲۲، ص۱۱۷.
۳. البصائر والذخائر، ابوحيان توحيدی، دار صادر، ۱۴۰۸، ج۳، ص۷۴.
۴. الکافی،کلینی، دار الحدیث، ۱۴۲۹ق، ج ۱۰، ص۵۹۸ ؛ من لا یحضره الفقیه، صدوق، تحقیق غفاری،انتشارات جامعه مدرسین،۱۴۱۳، ج ۳، صص۳۸۷- ۳۸۸.
۵.از خشت تا خشت، نشر ثالث، ۱۳۷۸، ص۱۴۵.
۶.سندبادنامه، تصحیح احمد آتش،ص ۲۳۷.
۷. دیوان کمال اصفهانی، تصحیح بحرالعلومی، ص ۳۷۸.
۸.دیوان قطران، تصحیح نخجوانی، ص۳۷۷.
۹.دیوان سوزنی،۱۳۳۸، ص  ۴۸.
۱۰. دیوان قمری آملی، ص۱۵۳.
۱۱. ترجمان‌البلاغه، تصحیح آتش، ص ۳۵.
۱۲.دیوان سوزنی،۱۳۳۸، ص۱۰.
۱۲.تصحیح محجوب، ص۴۱.
۱۳. همان، ص  ۴٠٠. باز فرماید:
به چشم عاشقان آید سرین گرد گلرنگش… (همان، ص۳۹۶).
۱۴.تاج الاسامی، تصحیح ابراهیمی، ص۳۸۵.
۱۵. قانون ادب، تصحیح طاهر ، ج۲، ص ۷۵۰.
۱۶.تاج الاسامی، ص ۲۲۱.
۱۷.همان، ص ۴۱.
۱۸.همان، ص ۴۲.
۱۹.همان، ص ۳۹۰.
۲٠. قانون ادب، ج۱، ص۲۵.
۲۱.تکملة الاصناف، تصحیح رواقی، ج۱، ص۱۵۹.
۲۲.لغتنامه دهخدا.
۲۳. فرهنگ البسه مسلمانان، دزی، ترجمه حسینعلی هروی، ۱۳۴۵، ص ۱۳۷، ذیل حشیة و محشی.

https://www.tgoop.com/n00re30yah

BY نور سیاه