نور سیاه

نکته‌ای خرد دربارهٔ عمود صبح

شاعران با «عمود صبح» مضمون‌های زیادی ساخته‌اند. مثلا من خیال می‌کنم حافظ در بیت زیر از راه ایهام تناسب، عمود (در «عمود افق» که این تعبیر در کتب نجوم هست) را هم با تیغ و سپر مرتبط کرده و هم با صبح و عمود صبح:
شه سپهر چو زرین سپر کشد در روی
به تیغ صبح و عمود افق جهان گیرد (۱).

از ایهام تناسب روی و زر و تناسب سپهر و صبح و افق هم که  لابد نگذشته است. بگذریم.

خاقانی نیز با توجه به معانی گوناگون «عمود»، با «عمود صبح» بازی‌های زبانی فراوانی کرده که محققان و شارحان
به برخی از آنها اشارت کرده‌اند (۲).

برای عمود صبح سه معنی نوشته‌اند:
۱. مطلق روشنایی بامدادی(۳).

۲. روشنایی صبح کاذب:
«اول کی به وقت سحرگاه و نزدیکی صباح این روشنایی پدید آید در هوا دراز باشد و باریک، و چون عمودی بود بر افق مشرق و این را صبح کاذب خوانند» (۴).
آقای دکتر مهدوی‌فر «عمود صبح» را در شعر خاقانی به معنای «روشنایی صبح کاذب» گرفته‌اند و دو بیت مناسب را شاهد آورده‌اند.
یک شاهد بسیار صریح از نامه‌های خاقانی نیز می‌توان بر شواهد ایشان افزود:
«درختک انجیر متزلزل‌ساق‌تر از عمود صبح کاذب، بالای سر سایه می‌افگند» (۵). خاقانی جایی دیگر، نخل را به«عمود صبح» تشبیه کرده است. آنجا هم گویا بتوان با  اطمینان عمود صبح را اشاره به صبح کاذب دانست (۶).

این بیت مسعود سعد هم شاهد مناسبی است:
چو صبح کاذب از مشرق نمودی روی گفتی تو
عمود سیم شاهستی بر این سیماب‌گون خفتان (۷).

۳. روشنایی صبح صادق:
«عمود صبح کنایه است از روشنایی صبح صادق» (۸). سخن آنندراج سابقهٔ قدیم دارد. مثلاً در دستور الاخوان آمده: «عمود الصبح: صبح صادق» (۹). این بیت خواجو نیز همین معنا را تأیید می‌کند:
تا عمود صبح صادق را خطر نبود ز کوه
تا طناب مهر تابان را خلل نبود ز تاب (۱۰)

از این عبارات کشف‌الاسرار میبدی نیز استفاده می‌شود که برخی قدما هم برای صبح/ فجر کاذب و هم برای صبح/ فجر صادق، «عمود» تصور می‌کردند:
«فجر دواند: فجر صادق و فجر کاذب. اول فجر کاذب پدید آید؛ سپیدی از مشرق ظاهر شود و ارتفاع گیرد مانند عمودی و چندانک ربع آسمان طول آن برکشد، و عرب آن را ذَنَب‌ السرحان گویند. و به‌قدر دو ساعت که از شب مانده‌باشد این فجر کاذب بپاید»(۱۱).
در همین کشف‌الاسرار آمده: «برق عمودالفجر صبح صادق از مشرق سر برمی‌زد»(۱۲).

حاصل سخن اینکه در معنا کردن عباراتی که عمود صبح در آن آمده، باید به این تنوع معنایی توجه داشت و همهٔ عبارات را به یک چوب نراند.

پانوشت
۱. حافظ به سعی سایه،  ص۵۶۷.
۲.برای شرح عالمانهٔ یکی از این شبکه‌های تناسب نک: سرّ سخنان نغز خاقانی، محمدرضا ترکی، سمت، ج۲، صص ۳۷۷-۳۷۶.
۳. برای نمونه: دستور الاخوان، تصحیح اسداللهی، ج۱، ص۴۴۴؛ لغتنامه دهخدا، ذیل «عمود». 
۴. جهان دانش مسعودی، ص ۱۶۸ به نقل از: فرهنگنامهٔ تحلیلی پشتوانه فرهنگی دیوان خاقانی، سعید مهدوی‌فر، پایان‌نامه دکترای تخصصی در رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه ایلام،  ۱۳۹۷، ص ۱۱۰۴.
۵.منشآت خاقانی، تصحیح روشن، کتاب فرزان، صص ۴-۳.
۶. تحفة‌ العراقین، تصحیح صفری آق‌قلعه، ص ۱۴۸.
۷.دیوان مسعود سعد سلمان، تصحیح نوریان، ج۱، ص۵۴۶.
۸. آنندراج به نقل از لغتنامه دهخدا ذیل «عمود صبح». 
۹. دستور الاخوان، ج۱، ص۴۴۴.
۱۰. دیوان خواجو، تصحیح سهیلی خوانساری، ص۶.
۱۱. کشف‌الاسرار،  ج۱، ص۵۰۵.
۱۲. همان، ج۱۰، ص ۶۸۶.

https://www.tgoop.com/n00re30yah

Telegram

نور سیاه

یادداشت‌های ایرانشناسی میلاد عظیمی
@MilaadAzimi

www.tgoop.com/n00re30yah/958

10.6K viewsedited  Sep 10, 2023 at 19:15

نکته‌ای خرد دربارهٔ عمود صبح

شاعران با «عمود صبح» مضمون‌های زیادی ساخته‌اند. مثلا من خیال می‌کنم حافظ در بیت زیر از راه ایهام تناسب، عمود (در «عمود افق» که این تعبیر در کتب نجوم هست) را هم با تیغ و سپر مرتبط کرده و هم با صبح و عمود صبح:
شه سپهر چو زرین سپر کشد در روی
به تیغ صبح و عمود افق جهان گیرد (۱).

از ایهام تناسب روی و زر و تناسب سپهر و صبح و افق هم که  لابد نگذشته است. بگذریم.

خاقانی نیز با توجه به معانی گوناگون «عمود»، با «عمود صبح» بازی‌های زبانی فراوانی کرده که محققان و شارحان
به برخی از آنها اشارت کرده‌اند (۲).

برای عمود صبح سه معنی نوشته‌اند:
۱. مطلق روشنایی بامدادی(۳).

۲. روشنایی صبح کاذب:
«اول کی به وقت سحرگاه و نزدیکی صباح این روشنایی پدید آید در هوا دراز باشد و باریک، و چون عمودی بود بر افق مشرق و این را صبح کاذب خوانند» (۴).
آقای دکتر مهدوی‌فر «عمود صبح» را در شعر خاقانی به معنای «روشنایی صبح کاذب» گرفته‌اند و دو بیت مناسب را شاهد آورده‌اند.
یک شاهد بسیار صریح از نامه‌های خاقانی نیز می‌توان بر شواهد ایشان افزود:
«درختک انجیر متزلزل‌ساق‌تر از عمود صبح کاذب، بالای سر سایه می‌افگند» (۵). خاقانی جایی دیگر، نخل را به«عمود صبح» تشبیه کرده است. آنجا هم گویا بتوان با  اطمینان عمود صبح را اشاره به صبح کاذب دانست (۶).

این بیت مسعود سعد هم شاهد مناسبی است:
چو صبح کاذب از مشرق نمودی روی گفتی تو
عمود سیم شاهستی بر این سیماب‌گون خفتان (۷).

۳. روشنایی صبح صادق:
«عمود صبح کنایه است از روشنایی صبح صادق» (۸). سخن آنندراج سابقهٔ قدیم دارد. مثلاً در دستور الاخوان آمده: «عمود الصبح: صبح صادق» (۹). این بیت خواجو نیز همین معنا را تأیید می‌کند:
تا عمود صبح صادق را خطر نبود ز کوه
تا طناب مهر تابان را خلل نبود ز تاب (۱۰)

از این عبارات کشف‌الاسرار میبدی نیز استفاده می‌شود که برخی قدما هم برای صبح/ فجر کاذب و هم برای صبح/ فجر صادق، «عمود» تصور می‌کردند:
«فجر دواند: فجر صادق و فجر کاذب. اول فجر کاذب پدید آید؛ سپیدی از مشرق ظاهر شود و ارتفاع گیرد مانند عمودی و چندانک ربع آسمان طول آن برکشد، و عرب آن را ذَنَب‌ السرحان گویند. و به‌قدر دو ساعت که از شب مانده‌باشد این فجر کاذب بپاید»(۱۱).
در همین کشف‌الاسرار آمده: «برق عمودالفجر صبح صادق از مشرق سر برمی‌زد»(۱۲).

حاصل سخن اینکه در معنا کردن عباراتی که عمود صبح در آن آمده، باید به این تنوع معنایی توجه داشت و همهٔ عبارات را به یک چوب نراند.

پانوشت
۱. حافظ به سعی سایه،  ص۵۶۷.
۲.برای شرح عالمانهٔ یکی از این شبکه‌های تناسب نک: سرّ سخنان نغز خاقانی، محمدرضا ترکی، سمت، ج۲، صص ۳۷۷-۳۷۶.
۳. برای نمونه: دستور الاخوان، تصحیح اسداللهی، ج۱، ص۴۴۴؛ لغتنامه دهخدا، ذیل «عمود». 
۴. جهان دانش مسعودی، ص ۱۶۸ به نقل از: فرهنگنامهٔ تحلیلی پشتوانه فرهنگی دیوان خاقانی، سعید مهدوی‌فر، پایان‌نامه دکترای تخصصی در رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه ایلام،  ۱۳۹۷، ص ۱۱۰۴.
۵.منشآت خاقانی، تصحیح روشن، کتاب فرزان، صص ۴-۳.
۶. تحفة‌ العراقین، تصحیح صفری آق‌قلعه، ص ۱۴۸.
۷.دیوان مسعود سعد سلمان، تصحیح نوریان، ج۱، ص۵۴۶.
۸. آنندراج به نقل از لغتنامه دهخدا ذیل «عمود صبح». 
۹. دستور الاخوان، ج۱، ص۴۴۴.
۱۰. دیوان خواجو، تصحیح سهیلی خوانساری، ص۶.
۱۱. کشف‌الاسرار،  ج۱، ص۵۰۵.
۱۲. همان، ج۱۰، ص ۶۸۶.

https://www.tgoop.com/n00re30yah

BY نور سیاه