Mirkonomika

Bunday keng ko‘lamli tadbirkorlik faqatgina mukofot—ya’ni foyda olish imkoniyati mavjud bo‘lgandagina yuzaga keladi. Yuqori narx nafaqat yangi ishtirokchilarni rag‘batlantiradi, balki ularning sarflaydigan qo‘shimcha xarajatlari va xavflarini qoplashga ham yordam beradi. Agar foyda olish imkoni bo‘lmasa, narx signali xuddi yong‘in signaliga o‘xshab qoladi. Narxlar taqchillik haqida signal bera olmagan holatlarda esa bunday tezkor yechimlar yuzaga kelmaydi.

Foyda iqtisodiy tizimning muhim qismi hisoblanadi, lekin bu hikoyaning faqat yarmi. Ko‘pchilik bozor iqtisodiyotini “foyda tizimi” deb ataydi, lekin zararlar ham aynan shunchalik muhim – lekin ko‘pincha e’tibordan chetda qoladi. Rivojlangan iqtisodiyotda zararlar ham xuddi foydalar kabi muhim signal vazifasini bajaradi. Ular resurslar samarasiz sarflanayotganini yoki isrof qilinayotganini bildiradi va ishlab chiqaruvchilarni iste’molchilar talab qilmaydigan faoliyatni to‘xtatishga undaydi.

Misol tariqasida, sotilmay qolgan avtomobillarni olaylik. Bunday holat nafaqat yo‘qotilgan daromadni, balki resurslarning boshqa, samaraliroq yo‘nalishlarga yo‘naltirilmaganini ham anglatadi. Zararlar kompaniyalarni o‘z strategiyalarini qayta ko‘rib chiqishga, moslashishga va resurslarni yanada samarali sohalarga yo‘naltirishga majbur qiladi. Agar zararlar mavjud bo‘lmasa, ishlab chiqaruvchilar keraksiz mahsulotlarga cheksiz resurs sarflashda davom etishlari mumkin edi.

Xuddi foyda ishlab chiqaruvchilarni ta’minotni oshirishga undagani kabi, zararlar ularni ishlab chiqarishni qisqartirishga majbur qiladi va shu orqali iqtisodiyotdagi resurslar yanada samarali yo‘nalishlarga yo‘naltiriladi.

Bu foyda va zararlarning o‘zaro aloqasi markazlashmagan bozor iqtisodiyotiga doimiy moslashish imkoniyatini beradi. Bozor tizimi doimiy ravishda kichik xatolardan saboq olib, o‘zini o‘zi to‘g‘rilaydi. Markazlashgan iqtisodiyotlarda yoki bozordagi ortiqcha davlat aralashuvi tufayli esa bunday tabiiiy muvozanat buzilib, resurslar samarasiz yo‘nalishlarga sarflanishi mumkin. Narx signallariga asoslangan tizim esa jamiyat resurslarini yanada samarali taqsimlashga va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi.

4/

www.tgoop.com/Mirkonomika/2121

556 viewsMar 6 at 19:44

Bunday keng ko‘lamli tadbirkorlik faqatgina mukofot—ya’ni foyda olish imkoniyati mavjud bo‘lgandagina yuzaga keladi. Yuqori narx nafaqat yangi ishtirokchilarni rag‘batlantiradi, balki ularning sarflaydigan qo‘shimcha xarajatlari va xavflarini qoplashga ham yordam beradi. Agar foyda olish imkoni bo‘lmasa, narx signali xuddi yong‘in signaliga o‘xshab qoladi. Narxlar taqchillik haqida signal bera olmagan holatlarda esa bunday tezkor yechimlar yuzaga kelmaydi.

Foyda iqtisodiy tizimning muhim qismi hisoblanadi, lekin bu hikoyaning faqat yarmi. Ko‘pchilik bozor iqtisodiyotini “foyda tizimi” deb ataydi, lekin zararlar ham aynan shunchalik muhim – lekin ko‘pincha e’tibordan chetda qoladi. Rivojlangan iqtisodiyotda zararlar ham xuddi foydalar kabi muhim signal vazifasini bajaradi. Ular resurslar samarasiz sarflanayotganini yoki isrof qilinayotganini bildiradi va ishlab chiqaruvchilarni iste’molchilar talab qilmaydigan faoliyatni to‘xtatishga undaydi.

Misol tariqasida, sotilmay qolgan avtomobillarni olaylik. Bunday holat nafaqat yo‘qotilgan daromadni, balki resurslarning boshqa, samaraliroq yo‘nalishlarga yo‘naltirilmaganini ham anglatadi. Zararlar kompaniyalarni o‘z strategiyalarini qayta ko‘rib chiqishga, moslashishga va resurslarni yanada samarali sohalarga yo‘naltirishga majbur qiladi. Agar zararlar mavjud bo‘lmasa, ishlab chiqaruvchilar keraksiz mahsulotlarga cheksiz resurs sarflashda davom etishlari mumkin edi.

Xuddi foyda ishlab chiqaruvchilarni ta’minotni oshirishga undagani kabi, zararlar ularni ishlab chiqarishni qisqartirishga majbur qiladi va shu orqali iqtisodiyotdagi resurslar yanada samarali yo‘nalishlarga yo‘naltiriladi.

Bu foyda va zararlarning o‘zaro aloqasi markazlashmagan bozor iqtisodiyotiga doimiy moslashish imkoniyatini beradi. Bozor tizimi doimiy ravishda kichik xatolardan saboq olib, o‘zini o‘zi to‘g‘rilaydi. Markazlashgan iqtisodiyotlarda yoki bozordagi ortiqcha davlat aralashuvi tufayli esa bunday tabiiiy muvozanat buzilib, resurslar samarasiz yo‘nalishlarga sarflanishi mumkin. Narx signallariga asoslangan tizim esa jamiyat resurslarini yanada samarali taqsimlashga va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi.

4/

BY Mirkonomika