حرف‌هايى براى نگفتن

تحولات دوسویه‌ی تصاویر شعری از منظر جمال‌شناختی (۶)

در قلمرو سبک هندی در بسیاری موارد کار نظیره‌گویی به تصویردزدی و مضمون‌ربایی می‌انجامد و این عارضه، جایگزین حرکت خلاقانه‌ی تحول و تکامل تصویر می‌شود. این ابیات را ببینیم: (نمونه‌ها به نقل از کتاب قطعات، دکتر سیروس شمیسا، صص ۴۳۳ و ۴۳۴)
مانی چو نقش آن صنم مست می‌کشد
چون می‌رسد به ساعد او دست می‌کشد  
                     (منسوب به صائب تبریزی و شوکت بخاری)
هرکس شبیه آن بت بدمست می‌کشد
نوبت به دست او چو رسد دست می‌کشد
       ملا محمد سعید اشرف مازندرانی(۱۱۱۶)

صورتگری که پیکر آن ماه می‌کشد
چون می‌رسد به کاکل او آه می‌کشد
             میرزا قلندر کشمیری (قرن ۱۱)
نقاش چون شمایل آن ماه می‌کشد
نوبت به زلف او چو رسد آه می‌کشد
         سید حسین امتیاز خوان (قرن ۱۲)

من رشته‌ی محبت تو پاره می‌کنم
شاید گره خورَد به تو نزدیک‌تر شوم
                           ذوقی اردستانی (۱۰۴۵)
پیوند دوستداری از آن پاره می‌کنم
تا باز بندم و به تو نزدیک‌تر شوم
                                                   ؟
فکر شنبه، تلخ دارد جمعه‌ی اطفال را
عشرت امروز بی‌اندیشه‌ی فردا خوش است    
                                                   صائب
در جهان بی زهر نیت نیست شهد عشرتی
   تلخی شنبه بَرد شیرینی آدینه را
                            (واعظ قزوینی، قرن ۱۱)
و البته این عارضه، خاص سبک هندی نیست پیش از آن در حوزه سبک عراقی و شعر عرفانی - حکمی نیز در آثار  شاعران مقلد، تکرار تصویر و مضمون گاه رواج داشت، آن هم بدون نشانی از تحرک و تکامل هنری:
داد جاروبی به دستم آن نگار
گفت کز دریا برانگیزان غبار
باز آن جاروب را آتش بسوخت
گفت کز آتش تو جارویی برآر/ مولوی

عقل، جاروبت  نگار آن پیر کار
باطنت دریا و هستی چون غبار
آتش عاشقش چو سوزد عقل را
باز جاروبی ز عشق آید به کار
                          شاه نعمت الله ولی
تکرار تصویر و نظیره‌گویی گاه تابع تغییر سبک ادبی است. در این بیت از شاهنامه:

پر از برف شد کوهسار سیاه
همی لشکر از شاه بیند گناه
فردوسی حتی سفید شدن موی به نشانه‌ی پیری را با اجزا و عناصر شعر حماسی: لحن، وزن، واژه، تعبیر و جهان‌بینی خاص آن به تصویر کشیده و نظامی در قرن ششم همین تصویر را در فرم و فضایی غنایی به کار گرفته است:
نشست برف گران بر سرم ز موی سپید
ز پست گشتن بام وجود در خطرم

در بیت فردوسی حماسه و اراده‌گرایی و اعتراض قاهرانه موج می‌زند ولی در بیت نظامی به اقتضای افول روح و جهان‌بینی حماسی و اشاعه‌ی درونگرایی، فضای بیم و تسلیم حاکم است. همین تصویر در این بیت از جامی:
سپید شد چو درخت شکوفه‌دار سرم
وزین درخت، همین میوه‌ی غم است برم

مبیّن درون‌گرایی و روحیه‌ی حزن و اندوه است. (ادامه دارد)

محمدرضا روزبه

@Mohammadrezarouzbeh

www.tgoop.com/Mohammadrezarouzbeh/2964

447 viewsedited  Feb 4 at 10:03

تحولات دوسویه‌ی تصاویر شعری از منظر جمال‌شناختی (۶)

در قلمرو سبک هندی در بسیاری موارد کار نظیره‌گویی به تصویردزدی و مضمون‌ربایی می‌انجامد و این عارضه، جایگزین حرکت خلاقانه‌ی تحول و تکامل تصویر می‌شود. این ابیات را ببینیم: (نمونه‌ها به نقل از کتاب قطعات، دکتر سیروس شمیسا، صص ۴۳۳ و ۴۳۴)
مانی چو نقش آن صنم مست می‌کشد
چون می‌رسد به ساعد او دست می‌کشد  
                     (منسوب به صائب تبریزی و شوکت بخاری)
هرکس شبیه آن بت بدمست می‌کشد
نوبت به دست او چو رسد دست می‌کشد
       ملا محمد سعید اشرف مازندرانی(۱۱۱۶)

صورتگری که پیکر آن ماه می‌کشد
چون می‌رسد به کاکل او آه می‌کشد
             میرزا قلندر کشمیری (قرن ۱۱)
نقاش چون شمایل آن ماه می‌کشد
نوبت به زلف او چو رسد آه می‌کشد
         سید حسین امتیاز خوان (قرن ۱۲)

من رشته‌ی محبت تو پاره می‌کنم
شاید گره خورَد به تو نزدیک‌تر شوم
                           ذوقی اردستانی (۱۰۴۵)
پیوند دوستداری از آن پاره می‌کنم
تا باز بندم و به تو نزدیک‌تر شوم
                                                   ؟
فکر شنبه، تلخ دارد جمعه‌ی اطفال را
عشرت امروز بی‌اندیشه‌ی فردا خوش است    
                                                   صائب
در جهان بی زهر نیت نیست شهد عشرتی
   تلخی شنبه بَرد شیرینی آدینه را
                            (واعظ قزوینی، قرن ۱۱)
و البته این عارضه، خاص سبک هندی نیست پیش از آن در حوزه سبک عراقی و شعر عرفانی - حکمی نیز در آثار  شاعران مقلد، تکرار تصویر و مضمون گاه رواج داشت، آن هم بدون نشانی از تحرک و تکامل هنری:
داد جاروبی به دستم آن نگار
گفت کز دریا برانگیزان غبار
باز آن جاروب را آتش بسوخت
گفت کز آتش تو جارویی برآر/ مولوی

عقل، جاروبت  نگار آن پیر کار
باطنت دریا و هستی چون غبار
آتش عاشقش چو سوزد عقل را
باز جاروبی ز عشق آید به کار
                          شاه نعمت الله ولی
تکرار تصویر و نظیره‌گویی گاه تابع تغییر سبک ادبی است. در این بیت از شاهنامه:

پر از برف شد کوهسار سیاه
همی لشکر از شاه بیند گناه
فردوسی حتی سفید شدن موی به نشانه‌ی پیری را با اجزا و عناصر شعر حماسی: لحن، وزن، واژه، تعبیر و جهان‌بینی خاص آن به تصویر کشیده و نظامی در قرن ششم همین تصویر را در فرم و فضایی غنایی به کار گرفته است:
نشست برف گران بر سرم ز موی سپید
ز پست گشتن بام وجود در خطرم

در بیت فردوسی حماسه و اراده‌گرایی و اعتراض قاهرانه موج می‌زند ولی در بیت نظامی به اقتضای افول روح و جهان‌بینی حماسی و اشاعه‌ی درونگرایی، فضای بیم و تسلیم حاکم است. همین تصویر در این بیت از جامی:
سپید شد چو درخت شکوفه‌دار سرم
وزین درخت، همین میوه‌ی غم است برم

مبیّن درون‌گرایی و روحیه‌ی حزن و اندوه است. (ادامه دارد)

محمدرضا روزبه

@Mohammadrezarouzbeh

BY حرف‌هايى براى نگفتن