tgoop.com/amirnormohamadi1976/60458
Last Update:
#دانش‌افزایی
اختیار قلب در شعر ناصر خسرو و قطران
#دکتروحیدعیدگاه‌طرقبه‌ای
در تصحیح مینوی- محقق از دیوان ناصر خسرو، بیت‌های مشکوک و مشکل‌دار که مصحّحان از درستی ضبط آنها مطمئن نبوده‌اند، با نشانه‌‌ی پرسش مشخّص شده‌‌اند. برخی از این بیت‌ها اشکال وزنی دارند، برخی اشکال نحوی و معنایی و برخی اشکال لغوی. برخی هم به نادرست، مشکوک شمرده شده‌‌اند و هیچ اشکالی ندارند؛ از جمله بیت زیر که مصحّحان به صراحت گفته‌اند که وزن مصراع نخستش درست نیست:
زنهار مشو فتنه بر او زیرا
حوری‌ست ز دور و خوب‌دیداری
(دیوان، ص ۳۵۰ متن، ص ۷۴۴، توضیحات)
در چاپ قدیم دیوان ناصر خسرو یعنی چاپ نصرالله تقوی (ص ۴۶۸) نیز وزن این مصراع نادرست شمرده شده و در پانوشت حدس زده شده که صورت درست آن چنین باشد:
زنهار مخور فریب او زیرا...
پیداست که کلمه‌ی «فتنه» را برهم‌زننده‌ی وزن انگاشته‌اند و به امکان وقوع قاعده‌ی قلب در خارج از وزن رباعی توجه نداشته‌اند و کاربرد مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلن را به جای مفعولُ مفاعلن مفاعیلن ناروا پنداشته‌اند.
امّا تبدیل مفاعلن به مفاعیلُ در وزن مورد بحث باز هم در شعر قدیم نمونه دارد و با همه‌ی کم‌تداولی، ناشناخته نیست. قطران تبریزی قاعده‌ی قلب را در همین وزن چند بار در قصیده‌ای به کار برده است:
تا خلد به باغ داد رونق را
خوش گشت نوا مرغ مطوّق را...
از تاج شکوفه شاخ سیب و به
مانند عروسان مخنّق را...
از ناله‌ی فاخته سحرگاهان
خواب آید خوش مرد مؤرّق را
از سرخ ورق‌های گل افزون شد
بازار می سرخ مروّق را
ابر آید همچو زورقی تازان
ماند کف استاد موفّق را...
نادان چه شناسد ز کناز او را
چه شناسد خر ز عود خربق را (؟)...
تا هر چه بهی بودش چون بنهی
با حشو شفق شعر مطابق را (؟)
(دیوان قطران، ۱۴۰۲، ج ۱، صص ۲۷- ۲۹)
از بیت‌های بالا تنها شاید بیتِ یکی مانده به آخر قابل تردید باشد، زیرا با تغییر «شناسد ز» به «شناسد از» در مصراع نخست آن وزن به حالت معمول یعنی «مفعولُ مفاعلن مفاعیلن» برمی‌گردد؛ پس بروز اختیار وزنی قلب در این بیت که همچون بیت بعدی، دچار تحریف شده است، قطعی نیست.
در عوض شاید بیت دیگری از این قصیده را بتوان شاهدی دیگر برای اختیار قلب دانست، به شرط تغییر «مایِ ورد» (گلاب) به صورت متداول «ماورد» و تبدیل «مُعرق» (می آمیخته با آب) به «مُعرّق» در قافیه‌ی آن:
با بوی شمال کس نخواند خوش
مشک و می و مایِ وردِ مُعرق را
(همان، ص ۲۷)
در صورت درست بودن این پیشنهاد، یک شاهد دیگر به شاهدهای اختیار قلب در وزن مفعولُ مفاعلن مفاعیلن افزوده می‌شود و مصراع دوم بیت اخیر به صورت «مشک و می و ماوردِ مُعرّق را» و بر وزن مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلن خوانده می‌شود.
❄️☃️
Ｃ᭄❁࿇༅══════┅─
https://www.tgoop.com/amirnormohamadi1976
┄┅✿░⃟♥️❃─═༅࿇࿇༅═─🦋🎶═
BY علوم وفنون ادبی
Share with your friend now:
tgoop.com/amirnormohamadi1976/60458