اسطوره‌شناسی با بهار مختاریان

برجِ  سرطان، خرچنگ


در توضیحِ ماه خرداد/جوزا مختصری از چگونگیِ شکل‌گیری و تحولاتِ منطقة البروج آوردیم. گفتیم با توجه به پژوهش‌هایی که درباره‌ی کهن‌ترین نمونه‌های مرتبط با منطقة البروج صورت گرفته است، گویا منطقة البروج در آغاز (حدود ۶۰۰۰ پ.م.) تنها چهار صورت فلکی منطبق بر اعتدالین و انقلابین داشت و با چهار صورت فلکی جوزا (دوپیکر)۲ برابر با اعتدال بهاری؛ سنبله (خوشه) برابر با انقلاب تابستانی؛ قوس (نیم‌اسب) برابر با اعتدال پاییزی؛ حوت (ماهی) برابر با انقلاب زمستانی شناخته می شد. در هزاره چهارم پیش از میلاد، این چهار نقطه‌ی کاردینالی از این صورت‌های فلکی خارج شد و ثور (گاو) برابر با اعتدال بهاری؛ اسد (شیر) برابر با انقلاب تابستانی؛ عقرب (کژدم) برابر با اعتدال پاییزی و دلو (آب‌ریز) برابر با انقلاب زمستانی دانسته شد. آثار نوشتاری و آیکون‌های نجومیِ بدست آمده از مصر و میان‌رودان در این زمان با توضیح یاد شده منطبق است. دوهزار سال پس از این دوره است که حمل (بره) برابر با اعتدال بهاری؛ سرطان (خرچنگ) برابر با انقلاب تابستانی؛ میزان (ترازو) برابر با اعتدال پاییزی؛ جُدی (بزماهی) برابر با انقلاب زمستانی تبیین شد که تا کنون برجا است. بر این اساس انقلاب تابستانی که در برج سرطان اتفاق می‌افتد پیشتر در برج اسد یا شیر قرار داشت و درست به همین دلیل است که اکثر آیکون‌های به دست آمده نقش شیر را می‌نمایانند و اسطوره‌های زیادی با ان مربوط است. اما صورت فلکی سرطان یا خرچنگ در کهن‌ترین نمونه‌هایی که از آن به‌دست آمده بیشتر به شکل لاک‌پشت است تا صورت امروزی آن (برای نمونه می توان تصویر لاک‌پشت را در کودورویی کاسی متعلق به ۱۱۲۵- ۱۱۰۰ پ.م. دید. در مصر این صورت فلکی به شکل سرگین غلطان (خپری)، نمادی از طلوع خورشید است. در تصاویر متاخر از مصر، آیکون تمساح کوچک برابر با خرچنگ دانسته شده است.
این صورت فلکی در فهرست مول آپین، مول آل لول (Mul al lul) خوانده شده است و جایگاه ایزد آنو، ایزد آسمان شمرده می‌شد. در خطِ ایده‌نگار al به شکل «کلنگ یا کوبه» است و lul به شکل «روباه» که می‌تواند معنای متفاوتی چون «فریب، دروغ و یاغی» هم داشته باشد که اشاره به ستاره‌ی دروغین مارس دارد. خرچنگ هم ستاره‌ی دروغین به شمار می‌رود. در خط میخی نیز ستاره‌ی دروغین به صورت lul-la نوشته شده که به سومری Al-lul بر می‌گردد. دو صورت نگارشی دیگر برای نام خرچنگ وجود دارد یکی A-meš «آب‌ها» و دیگر A-lu «آب‌های فراوان» که هردو بر آب تاکید دارند. شاید بتوان تصور کرد که A-lul به عنوان خرچنگ به معنی «آب‌های مخفی» به این دلیل بوده است که اشاره به آب‌های بازداشته شده در فصل خشک تابستان در آسمان دارد (White, 2008).


در بندهشن این صورتِ فلکی karzang خوانده شده است (Pakzad, 2004). همچنین در بندهشن، اعتدالین و انقلابین اینگونه توصیف می‌شود: «هنگامی که (خورشید) از نخستین خرده‌ی بره فراز رفت، روز و شب برابر بودند (که) هنگام بهار است؛ سپس، چون به نخستین خرده‌ی خرچنگ رسید، روزها بلندترین (شدند که) آغاز تابستان است؛ چون به (نخستین) خرده‌ی ترازو رسید، روز و شب برابر (شدند که) آغاز پاییز است؛ چون به (نخستین) خرده‌ی بز رسید، شب‌ها بلندترین (شدند که) آغاز زمستان است؛ دوباره چون به بره رسد، شب و روز باز برابر شوند» (ترجمه‌ی مهرداد بهار، ص ۵۹). در فصل هفتاد کفالایا، خرچنگ با عضوِ مِری و دنده‌ی راست در بدن مربوط دانسته شده است. در فصل ۶۹ آمده است که خرچنگ و ماهی و باکره به جهانِ آبی متعلق‌اند (Pettipiece, 2009). چنین انتسابی در «شرح ثمره ی بطلمیوسی» از خواجه نصیرالدین طوسی هم آمده است و سینه و دل به سرطان منسوب شده است. در گزیده‌های زاتسپرم نیز به ایزدِ آبی بودن خرچنگ اشاره می‌شود (ترجمه‌ی محمد تقی راشد محصل، ص ۹). شاید بتوان نامگذاریِ تیر ماه را در پیوند با تیشتر، ایزدِ باران، و انطباق آن با برجِ خرچنگ بر اساس عبارتی در بندهشن، در فصل نبردِ آفریدگان با اهریمن، توضیح داد. در آنجا گفته می‌شود: «دیگر نبرد را آب کرد. از آن روی که ستاره تیشتر به خرچنگِ آب‌سرشت، به خرده‌ی ازرگ، (طالع) شد، (در کده‌ای که) جانان خوانند، در همان روز که اهریمن درتاخت به هنگام غروب، به سوی خاوران ابر به پیدایی آمد. چون هر ماهی را اختری خویش است، و ماه تیر چهارم ماه از سال و خرچنگ چهارم اختر از بره است، بنابراین، (به سبب) خویشی با خرچنگ است که تیشتر در او جست، و نشانه ی باران‌سازی نمودار شد» (ترجمه‌ی مهرداد بهار، ص ۶۳- ۶۴). در مورد تاثیر تقویم ایران در این ماه از مصر قبلا در مطلب «ماه تیر ، جشن تیرگان» توضیح دادیم. گفتیم باران‌سازی ماه تیر و اسطوره‌هایی که با آن مربوط است ، به ویژه توصیفاتی که در تیشتر یشت می آید، با جغرافیای ایران منطبق نیست و بیشتر با طغیانِ رود نیل مربوط است. این شاهد هم فرضِ ارائه شده را بار دیگر قوت می‌بخشد.ادامه

www.tgoop.com/baharmokhtarian/119

203 viewsedited  Feb 12 at 04:37

برجِ  سرطان، خرچنگ


در توضیحِ ماه خرداد/جوزا مختصری از چگونگیِ شکل‌گیری و تحولاتِ منطقة البروج آوردیم. گفتیم با توجه به پژوهش‌هایی که درباره‌ی کهن‌ترین نمونه‌های مرتبط با منطقة البروج صورت گرفته است، گویا منطقة البروج در آغاز (حدود ۶۰۰۰ پ.م.) تنها چهار صورت فلکی منطبق بر اعتدالین و انقلابین داشت و با چهار صورت فلکی جوزا (دوپیکر)۲ برابر با اعتدال بهاری؛ سنبله (خوشه) برابر با انقلاب تابستانی؛ قوس (نیم‌اسب) برابر با اعتدال پاییزی؛ حوت (ماهی) برابر با انقلاب زمستانی شناخته می شد. در هزاره چهارم پیش از میلاد، این چهار نقطه‌ی کاردینالی از این صورت‌های فلکی خارج شد و ثور (گاو) برابر با اعتدال بهاری؛ اسد (شیر) برابر با انقلاب تابستانی؛ عقرب (کژدم) برابر با اعتدال پاییزی و دلو (آب‌ریز) برابر با انقلاب زمستانی دانسته شد. آثار نوشتاری و آیکون‌های نجومیِ بدست آمده از مصر و میان‌رودان در این زمان با توضیح یاد شده منطبق است. دوهزار سال پس از این دوره است که حمل (بره) برابر با اعتدال بهاری؛ سرطان (خرچنگ) برابر با انقلاب تابستانی؛ میزان (ترازو) برابر با اعتدال پاییزی؛ جُدی (بزماهی) برابر با انقلاب زمستانی تبیین شد که تا کنون برجا است. بر این اساس انقلاب تابستانی که در برج سرطان اتفاق می‌افتد پیشتر در برج اسد یا شیر قرار داشت و درست به همین دلیل است که اکثر آیکون‌های به دست آمده نقش شیر را می‌نمایانند و اسطوره‌های زیادی با ان مربوط است. اما صورت فلکی سرطان یا خرچنگ در کهن‌ترین نمونه‌هایی که از آن به‌دست آمده بیشتر به شکل لاک‌پشت است تا صورت امروزی آن (برای نمونه می توان تصویر لاک‌پشت را در کودورویی کاسی متعلق به ۱۱۲۵- ۱۱۰۰ پ.م. دید. در مصر این صورت فلکی به شکل سرگین غلطان (خپری)، نمادی از طلوع خورشید است. در تصاویر متاخر از مصر، آیکون تمساح کوچک برابر با خرچنگ دانسته شده است.
این صورت فلکی در فهرست مول آپین، مول آل لول (Mul al lul) خوانده شده است و جایگاه ایزد آنو، ایزد آسمان شمرده می‌شد. در خطِ ایده‌نگار al به شکل «کلنگ یا کوبه» است و lul به شکل «روباه» که می‌تواند معنای متفاوتی چون «فریب، دروغ و یاغی» هم داشته باشد که اشاره به ستاره‌ی دروغین مارس دارد. خرچنگ هم ستاره‌ی دروغین به شمار می‌رود. در خط میخی نیز ستاره‌ی دروغین به صورت lul-la نوشته شده که به سومری Al-lul بر می‌گردد. دو صورت نگارشی دیگر برای نام خرچنگ وجود دارد یکی A-meš «آب‌ها» و دیگر A-lu «آب‌های فراوان» که هردو بر آب تاکید دارند. شاید بتوان تصور کرد که A-lul به عنوان خرچنگ به معنی «آب‌های مخفی» به این دلیل بوده است که اشاره به آب‌های بازداشته شده در فصل خشک تابستان در آسمان دارد (White, 2008).


در بندهشن این صورتِ فلکی karzang خوانده شده است (Pakzad, 2004). همچنین در بندهشن، اعتدالین و انقلابین اینگونه توصیف می‌شود: «هنگامی که (خورشید) از نخستین خرده‌ی بره فراز رفت، روز و شب برابر بودند (که) هنگام بهار است؛ سپس، چون به نخستین خرده‌ی خرچنگ رسید، روزها بلندترین (شدند که) آغاز تابستان است؛ چون به (نخستین) خرده‌ی ترازو رسید، روز و شب برابر (شدند که) آغاز پاییز است؛ چون به (نخستین) خرده‌ی بز رسید، شب‌ها بلندترین (شدند که) آغاز زمستان است؛ دوباره چون به بره رسد، شب و روز باز برابر شوند» (ترجمه‌ی مهرداد بهار، ص ۵۹). در فصل هفتاد کفالایا، خرچنگ با عضوِ مِری و دنده‌ی راست در بدن مربوط دانسته شده است. در فصل ۶۹ آمده است که خرچنگ و ماهی و باکره به جهانِ آبی متعلق‌اند (Pettipiece, 2009). چنین انتسابی در «شرح ثمره ی بطلمیوسی» از خواجه نصیرالدین طوسی هم آمده است و سینه و دل به سرطان منسوب شده است. در گزیده‌های زاتسپرم نیز به ایزدِ آبی بودن خرچنگ اشاره می‌شود (ترجمه‌ی محمد تقی راشد محصل، ص ۹). شاید بتوان نامگذاریِ تیر ماه را در پیوند با تیشتر، ایزدِ باران، و انطباق آن با برجِ خرچنگ بر اساس عبارتی در بندهشن، در فصل نبردِ آفریدگان با اهریمن، توضیح داد. در آنجا گفته می‌شود: «دیگر نبرد را آب کرد. از آن روی که ستاره تیشتر به خرچنگِ آب‌سرشت، به خرده‌ی ازرگ، (طالع) شد، (در کده‌ای که) جانان خوانند، در همان روز که اهریمن درتاخت به هنگام غروب، به سوی خاوران ابر به پیدایی آمد. چون هر ماهی را اختری خویش است، و ماه تیر چهارم ماه از سال و خرچنگ چهارم اختر از بره است، بنابراین، (به سبب) خویشی با خرچنگ است که تیشتر در او جست، و نشانه ی باران‌سازی نمودار شد» (ترجمه‌ی مهرداد بهار، ص ۶۳- ۶۴). در مورد تاثیر تقویم ایران در این ماه از مصر قبلا در مطلب «ماه تیر ، جشن تیرگان» توضیح دادیم. گفتیم باران‌سازی ماه تیر و اسطوره‌هایی که با آن مربوط است ، به ویژه توصیفاتی که در تیشتر یشت می آید، با جغرافیای ایران منطبق نیست و بیشتر با طغیانِ رود نیل مربوط است. این شاهد هم فرضِ ارائه شده را بار دیگر قوت می‌بخشد.ادامه

BY اسطوره‌شناسی با بهار مختاریان