اسطوره‌شناسی با بهار مختاریان

برج حوت، ماهی


دوازدهمین صورت فلکی، ماهی یا حوت، برابر با ماه اسفند است. در آیکون‌های به دست آمده از این صورت فلکی، در برخی نمونه‌ها یک ماهی و در اکثر نمونه‌ها دو ماهی نمایش داده شده است. بیشتر این ماهی‌ها از نوع دلفین یا ماهی آزاد اند و یکی در زیر و دیگری در بالای آن نشان داده شده و یا با رشته‌ای به هم پیوند خورده‌اند.
گرچه هند و اروپایی‌ها در رمزگان نمادین خود کمتر از اشکال جانوری استفاده کرده‌اند، اما ماهی یکی از این اشکال جانوری است که در هند باستان برای نمادپردازیِ پرستشِ خورشید در منطقه البروج در هشت بخش کیهان‌شناختی به صورت : قوچ = edu، چنگ= yal، خرچنگ = nand، مادر = amma، ترازو = tuk، تیر = kani، تنگ = kuda، ماهی = min، نمود یافته است. برابریِ این هشت صورت با صورت‌های Aries، Cancer، Vigro، Libra، Sagittarius ، Aquarius و Pisces کاملاً روشن است (Snodgrass, P. 15).

در بابل zibbātu/zibbāt به معنی «دُمِ چلچله و ماهی (با دُم دو بخشی)» است. در فهرست مول آپین این دو به صورت Mul.Sim.Mah و Mul. Zibbati.Mesh می‌ایند و کم کم Mul.Sim. Mah به معنی «چلچله» تبدیل به همان ماهی شد (Thompson, 2014, p. 9). در اسطوره‌های ایزدستانِ بابلی تصور بر این بود که ایزد آب «اآ» (Ea) هر صبح از دریا برای آموزش کشاورزی، فرمانروایی، صنایع دستی و دیگر هنرها بیرون می‌آید. در تندیس‌ها و نقش‌های آغازین تصویر شده از او، اآ به سیمای نیم‌انسان و نیم‌ماهی نمایش داده شده که احتمالا صورتِ پیشینی از «دلو» در منطقه البروج بود. در نمونه‌های متاخر «اآ» به شکل «ایوانس» (Ioannes) و ایزدماهی موسوم به دیگون (Dagon) ظاهر می شود که توسط فلسطینی‌ها (کلدانی‌ها) پرستیده می‌شد. برخی از تفاسیر اسطوره‌های اآ و ایوانس حاکی از آن هستند که این دو در آغاز ایزدخورشیدی در نظر گرفته می شدند که سود بسیار بر زمین می‌پراکنند و در پایان روز به دریا فرو می‌رفتند تا شب را به سیمای ماهی در زیر امواج به روز رسانند (Busenbark, 1997: p. 58). همین الگو را در مورد ویشنو، خدای خورشیدی هندو نیز می‌بینیم که در نخستین شکلِ تناسخیِ خود بسان نیم‌ماهی- نیم‌انسان بیرون می‌آید (۱). گستره‌ی اسطوره‌های خورشیدی و پیوند آن با نماد ماهی را راقم در مقاله‌ی آیکونوگرافی داستان حضرت یونس توضیح داده است (۲). شایان ذکر است که نمادِ ماهی در ظرف آب در آیین‌های بسیار کهن نیز رواج داشته است. برای نمونه نشانه‌ی نینوا، پایتخت آشور، ماهی در ظرف آب بود و سالیمنو (Sallimannu) ایزدِ صلح، در شهر تمن-سلیم (Temen-Sallim) به معنی «بنیاد صلح»، به سیمای ماهی نقش می‌شد که سایس (Sayce) دبیر سلطنتی سادیکان (Sadikan)، آن را Sallimannu-nunu-ilani « ایزدماهی سالیمونو شاه ایزدان است» می‌خواند. نام شاه سلیمان (Solomon)، «شاه صلحجو» چنان در آوا و معنا با ایزد ماهی سالیمنو شبیه است که برخی از نویسندگان پنداشته‌اند داستان سلیمان از منبعی بسیار کهن‌تر از آنچه تصور می‌شود، برگرفته شده است. (Busenbark,1997: p.58). وجود ظرفی با ماهی در نینوا در معابد یونان هم دیده می‌شود. در ورودیِ هر معبد، ظرفی از آب مقدس با ماهیان، موسوم به پیسکینا (Piscina) قرار داشت که برابر با آن حوضچه‌ی آبی است که در ورودیِ کلیساهای کاتولیک دیده می‌شود (Ibid:58). بازمانده‌ی همین ظرف آب با ماهی را در فرهنگ ایرانی می‌توان در سفره‌ی هفت‌سین دید که بازنمود بازگشت خدای خورشیدی به سمت اوج شش ماهه‌ی حرکت سالیانه‌ی خویش است .
وضعیت دوماهی با دوقلوها یکی است. نحوه‌ی قرار گرفتن دو ماهی یکی در زیر و دیگری در بالای آن نشان از زایشِ خورشید (طلوع) و مرگ (غروب) آن دارد. از لحاظ نمادین، عددِ دو در فرهنگ‏های کهن، تقابل‌ها را نشان می‌دهد. اگر یک ماهی نشان داده شده باشد یا ماهیِ زندگی یا مرگ مد نظر بوده است، اما دو ماهیِ همزمان به معنای ماهیِ مرگ و ماهیِ زندگی است (Schwabe, 1951: S.58). این آیکون در فرهنگ ایرانی نیز رواج بسیار داشته که امروزه در یکی از نقش‌های فرش، نقشی مرسوم به «ماهیِ درهم» در بسیاری از فرش‌ها دیده می‌شود. متاسفانه در ایران، بررسیِ این آیکون‌ها هنوز با بستر بسیار کهن آن‌ها و نقش نجوم و باورهای اسطوره‌ایِ مرتبط با آن مرسوم نیست.

در بندهشن این صورت فلکی Māhīg خوانده می‌شود (Pakzad, 2005:77). ارتباط این صورت فلکی با اناهید، آن گونه که در بندهشن آمده، بحث مفصلی است که در جای دیگر به آن خواهیم پرداخت.
بیرونی این صورت فلکی را این گونه توصیف می کند: «همچون دو ماهی، دنبال یکی از دنبال دیگری آویخته برشته ی دراز، او را خیط الکتان خوانند، یعنی رشته ی کتان» (التفهیم، ترجمه همایی، ص ۹۱). در کفالایا عضوی از بدن انسان که با این صورت فلکی مربوط شده، گیجگاه چپ و کف پاهاست (Pettipiece, 2009: 65). ادامه

www.tgoop.com/baharmokhtarian/144

117 viewsedited  Feb 19 at 04:32

برج حوت، ماهی


دوازدهمین صورت فلکی، ماهی یا حوت، برابر با ماه اسفند است. در آیکون‌های به دست آمده از این صورت فلکی، در برخی نمونه‌ها یک ماهی و در اکثر نمونه‌ها دو ماهی نمایش داده شده است. بیشتر این ماهی‌ها از نوع دلفین یا ماهی آزاد اند و یکی در زیر و دیگری در بالای آن نشان داده شده و یا با رشته‌ای به هم پیوند خورده‌اند.
گرچه هند و اروپایی‌ها در رمزگان نمادین خود کمتر از اشکال جانوری استفاده کرده‌اند، اما ماهی یکی از این اشکال جانوری است که در هند باستان برای نمادپردازیِ پرستشِ خورشید در منطقه البروج در هشت بخش کیهان‌شناختی به صورت : قوچ = edu، چنگ= yal، خرچنگ = nand، مادر = amma، ترازو = tuk، تیر = kani، تنگ = kuda، ماهی = min، نمود یافته است. برابریِ این هشت صورت با صورت‌های Aries، Cancer، Vigro، Libra، Sagittarius ، Aquarius و Pisces کاملاً روشن است (Snodgrass, P. 15).

در بابل zibbātu/zibbāt به معنی «دُمِ چلچله و ماهی (با دُم دو بخشی)» است. در فهرست مول آپین این دو به صورت Mul.Sim.Mah و Mul. Zibbati.Mesh می‌ایند و کم کم Mul.Sim. Mah به معنی «چلچله» تبدیل به همان ماهی شد (Thompson, 2014, p. 9). در اسطوره‌های ایزدستانِ بابلی تصور بر این بود که ایزد آب «اآ» (Ea) هر صبح از دریا برای آموزش کشاورزی، فرمانروایی، صنایع دستی و دیگر هنرها بیرون می‌آید. در تندیس‌ها و نقش‌های آغازین تصویر شده از او، اآ به سیمای نیم‌انسان و نیم‌ماهی نمایش داده شده که احتمالا صورتِ پیشینی از «دلو» در منطقه البروج بود. در نمونه‌های متاخر «اآ» به شکل «ایوانس» (Ioannes) و ایزدماهی موسوم به دیگون (Dagon) ظاهر می شود که توسط فلسطینی‌ها (کلدانی‌ها) پرستیده می‌شد. برخی از تفاسیر اسطوره‌های اآ و ایوانس حاکی از آن هستند که این دو در آغاز ایزدخورشیدی در نظر گرفته می شدند که سود بسیار بر زمین می‌پراکنند و در پایان روز به دریا فرو می‌رفتند تا شب را به سیمای ماهی در زیر امواج به روز رسانند (Busenbark, 1997: p. 58). همین الگو را در مورد ویشنو، خدای خورشیدی هندو نیز می‌بینیم که در نخستین شکلِ تناسخیِ خود بسان نیم‌ماهی- نیم‌انسان بیرون می‌آید (۱). گستره‌ی اسطوره‌های خورشیدی و پیوند آن با نماد ماهی را راقم در مقاله‌ی آیکونوگرافی داستان حضرت یونس توضیح داده است (۲). شایان ذکر است که نمادِ ماهی در ظرف آب در آیین‌های بسیار کهن نیز رواج داشته است. برای نمونه نشانه‌ی نینوا، پایتخت آشور، ماهی در ظرف آب بود و سالیمنو (Sallimannu) ایزدِ صلح، در شهر تمن-سلیم (Temen-Sallim) به معنی «بنیاد صلح»، به سیمای ماهی نقش می‌شد که سایس (Sayce) دبیر سلطنتی سادیکان (Sadikan)، آن را Sallimannu-nunu-ilani « ایزدماهی سالیمونو شاه ایزدان است» می‌خواند. نام شاه سلیمان (Solomon)، «شاه صلحجو» چنان در آوا و معنا با ایزد ماهی سالیمنو شبیه است که برخی از نویسندگان پنداشته‌اند داستان سلیمان از منبعی بسیار کهن‌تر از آنچه تصور می‌شود، برگرفته شده است. (Busenbark,1997: p.58). وجود ظرفی با ماهی در نینوا در معابد یونان هم دیده می‌شود. در ورودیِ هر معبد، ظرفی از آب مقدس با ماهیان، موسوم به پیسکینا (Piscina) قرار داشت که برابر با آن حوضچه‌ی آبی است که در ورودیِ کلیساهای کاتولیک دیده می‌شود (Ibid:58). بازمانده‌ی همین ظرف آب با ماهی را در فرهنگ ایرانی می‌توان در سفره‌ی هفت‌سین دید که بازنمود بازگشت خدای خورشیدی به سمت اوج شش ماهه‌ی حرکت سالیانه‌ی خویش است .
وضعیت دوماهی با دوقلوها یکی است. نحوه‌ی قرار گرفتن دو ماهی یکی در زیر و دیگری در بالای آن نشان از زایشِ خورشید (طلوع) و مرگ (غروب) آن دارد. از لحاظ نمادین، عددِ دو در فرهنگ‏های کهن، تقابل‌ها را نشان می‌دهد. اگر یک ماهی نشان داده شده باشد یا ماهیِ زندگی یا مرگ مد نظر بوده است، اما دو ماهیِ همزمان به معنای ماهیِ مرگ و ماهیِ زندگی است (Schwabe, 1951: S.58). این آیکون در فرهنگ ایرانی نیز رواج بسیار داشته که امروزه در یکی از نقش‌های فرش، نقشی مرسوم به «ماهیِ درهم» در بسیاری از فرش‌ها دیده می‌شود. متاسفانه در ایران، بررسیِ این آیکون‌ها هنوز با بستر بسیار کهن آن‌ها و نقش نجوم و باورهای اسطوره‌ایِ مرتبط با آن مرسوم نیست.

در بندهشن این صورت فلکی Māhīg خوانده می‌شود (Pakzad, 2005:77). ارتباط این صورت فلکی با اناهید، آن گونه که در بندهشن آمده، بحث مفصلی است که در جای دیگر به آن خواهیم پرداخت.
بیرونی این صورت فلکی را این گونه توصیف می کند: «همچون دو ماهی، دنبال یکی از دنبال دیگری آویخته برشته ی دراز، او را خیط الکتان خوانند، یعنی رشته ی کتان» (التفهیم، ترجمه همایی، ص ۹۱). در کفالایا عضوی از بدن انسان که با این صورت فلکی مربوط شده، گیجگاه چپ و کف پاهاست (Pettipiece, 2009: 65). ادامه

BY اسطوره‌شناسی با بهار مختاریان