غلوپژوهی

⚠️ گونه‌شناسی روایات تاویل باطن

بر اساس خوانشی از نظام تاویل و تفسیر متن، می‌توان دست‌کم 4 نوع تاویل باطن را در منابع شیعی مورد بحث قرار داد:

1- تأویلات باطنی که گرچه از ظاهر آیه فهمیده نمی‌شوند، ولی ظاهر تحمل آن‌ها را دارد. این نوع علاوه بر اخبار متهمان، در روایات برخی موثقان نیز به چشم می‌خورد. در گزارشی به نقل از ثقات آمده ظهر قرآن تنزیل است، (موردی که در حین نزول فهمیده می‌شود) و بطن تأویل آن است که در زمان‌های دیگر و معانی و مصادیقی متفاوت تطبیق می‌کند (بصائر الدرجات، ج1، ص196، 203). مشابه چنین مطلبی را در کلمات ابن بابویه نیز می‌توان یافت (من لا يحضره الفقيه، ج‏4، ص222؛ الإعتقادات، ص87-88).
به عنوان نمونه در روایاتی هدایت افراد به عنوان «تأویل اعظم» آیه «و من أحياها فكأنّما أحيا النّاس جميعا» (المائده: 32) شمرده‌اند (المحاسن، ج‏1، ص232). این تأویل گرچه ابتداءاً از سیاق نزول آیه فهمیده نمی‌شود، ولی هم لفظ «احیا» تحمل آن را دارد، و هم تعارضی با سیاق ندارد. از همین دست می‌توان از تطبیق «صراط مستقیم»، «الذین یعلمون»، «أمة يهدون بالحق» و «اهل الذکر» بر ائمه ع در اخبار نیز یاد کرد (نک‍: حسین‌پوری، مبانی و روشهای تحلیل روایات تأویلی، ص53)، که بعضاً اسنادی از موثقان امامی نیز دارند.

2- تأویل برخی مفردات آیه به معانی باطنی که تناسب با معنای لغوی و عرفی مفرد ندارند، ولی معنای باطنی با سیاق آیه قابل جمع است. مانند تأویل حب و نوی در آیه «فالق‏ الحب‏ و النّوى‏» (انعام: 95) به مؤمن و کافر، بر اساس ادعایی در اشتقاق کبیر، در روایاتی از طیف مفضلیه است (نمونه: تفسير العياشي، ج‏1، ص370) که البته ریشه روشنی در استعمالات عرب ندارد.
غیر از مثال‌های موردی از این تأویلات، اخباری نیز به نحوی کلی‌تر چنین تأویلاتی را رد (نمونه: بصائر، ص536؛ عیاشی، ص341؛ کشی، ص291) یا تأیید (تفسیر قمی، ص230؛ تأویل الآیات، ص22) می‌کنند.

3- تأویلات باطنی که هم با معنای مفردات و هم با سیاق آیه مخالفت (و نه فقط تفاوت) دارند. که در حد فحص ابتدایی تنها در دفاتر مشکوک مانند متفردات ابراهیم بن هاشم در تفسیر قمی، روایات متهمانی مانند عبد الرحمن بن کثیر و ابن حریش و البته نصیریه یافتیم، که بسیاری اوقات با برخی غرائب مضمونی و متنی دیگر نیز همراهند. به عنوان نمونه:

- ... عن معلى بن محمد عن محمد بن أورمة عن علي بن حسان عن عبد الرحمن بن كثير عن أبي عبد الله ع في قوله تعالى -هو الّذي أنزل‏ عليك الكتاب منه آياتٌ محكماتٌ‏ هنّ أمّ الكتاب‏ قال أمير المؤمنين ع و الأئمّة- و أخر متشابهاتٌ‏ قال فلانٌ و فلان‏... (الكافي، ج‏1، ص414-415)
در این گزارش آیات متشابه که به هر حال مفهومی مثبت است (نیز نک‍ زمر: 23)، به اشخاص منفی خلفا حمل شده است، که تناسب جزئی نیز ندارد. بنا بر ادامه خبر این تأویل برای تخطئه پیروان خلفا با فراز «فأمّا الّذين في قلوبهم زيغ‏» پیشنهاد شده است. در حالی که این مشکل بخش قبل را حل نمی‌کند، و با سیاق ادامه آیه «آمنّا به كلٌّ من عند ربّنا» نیز ناهمخوان است. البته نصیریه نیز به وجود روایاتی در این تأویل نیز اشاره کرده‌اند (طبرانی، المعارف، ص124). ولی با این حال گویی به تضاد مفهوم مثبت آیات متشابه با اضداد التفات کرده، و لذا این را ترجیح داده‌اند که آیات متشابه را ناظر به ظهور معنا در صور بشری حمل کنند، که مردم را به اشتباه می‌اندازد (همان؛ نیز الرسالة المصرية، ص163، 670).
گفتنی است علی بن حسان و عمویش عبد الرحمن بن کثیر گرچه نزد رجالیان امامی متهم‌اند (کشی، ص451؛ ابن غضائري، ص77؛ نجاشی، ص235، 251)؛ اما کتاب المعارف منسوب به میمون طبرانی، رهبر نصیریان، ابن حسان را با وصف «غیر متهم عند اهل التوحید» نزد این غالیان توثیق، و تلویحاً به اتهامش نزد غیر خودشان اشاره کرده‌است (المعارف، ص97) و او را اهل سر ابن نصیر شمرده‌اند (النجحیة، ص180). غالیان و غیر ایشان اخبار غالیانه دیگری مثلاً در بحث بابیت را از او نقل کرده‌اند (نمونه: حقائق اسرار، 2016م، ص140؛ البحث و الدلالة، ص56؛ المعارف، ص98؛ الاعیاد، 2016، ص304؛ الرسالة المصرية، ص463؛ کشی، ص321).
@gholow2

www.tgoop.com/gholow2/1979

3.0K viewsedited  Mar 21, 2021 at 14:39

⚠️ گونه‌شناسی روایات تاویل باطن

بر اساس خوانشی از نظام تاویل و تفسیر متن، می‌توان دست‌کم 4 نوع تاویل باطن را در منابع شیعی مورد بحث قرار داد:

1- تأویلات باطنی که گرچه از ظاهر آیه فهمیده نمی‌شوند، ولی ظاهر تحمل آن‌ها را دارد. این نوع علاوه بر اخبار متهمان، در روایات برخی موثقان نیز به چشم می‌خورد. در گزارشی به نقل از ثقات آمده ظهر قرآن تنزیل است، (موردی که در حین نزول فهمیده می‌شود) و بطن تأویل آن است که در زمان‌های دیگر و معانی و مصادیقی متفاوت تطبیق می‌کند (بصائر الدرجات، ج1، ص196، 203). مشابه چنین مطلبی را در کلمات ابن بابویه نیز می‌توان یافت (من لا يحضره الفقيه، ج‏4، ص222؛ الإعتقادات، ص87-88).
به عنوان نمونه در روایاتی هدایت افراد به عنوان «تأویل اعظم» آیه «و من أحياها فكأنّما أحيا النّاس جميعا» (المائده: 32) شمرده‌اند (المحاسن، ج‏1، ص232). این تأویل گرچه ابتداءاً از سیاق نزول آیه فهمیده نمی‌شود، ولی هم لفظ «احیا» تحمل آن را دارد، و هم تعارضی با سیاق ندارد. از همین دست می‌توان از تطبیق «صراط مستقیم»، «الذین یعلمون»، «أمة يهدون بالحق» و «اهل الذکر» بر ائمه ع در اخبار نیز یاد کرد (نک‍: حسین‌پوری، مبانی و روشهای تحلیل روایات تأویلی، ص53)، که بعضاً اسنادی از موثقان امامی نیز دارند.

2- تأویل برخی مفردات آیه به معانی باطنی که تناسب با معنای لغوی و عرفی مفرد ندارند، ولی معنای باطنی با سیاق آیه قابل جمع است. مانند تأویل حب و نوی در آیه «فالق‏ الحب‏ و النّوى‏» (انعام: 95) به مؤمن و کافر، بر اساس ادعایی در اشتقاق کبیر، در روایاتی از طیف مفضلیه است (نمونه: تفسير العياشي، ج‏1، ص370) که البته ریشه روشنی در استعمالات عرب ندارد.
غیر از مثال‌های موردی از این تأویلات، اخباری نیز به نحوی کلی‌تر چنین تأویلاتی را رد (نمونه: بصائر، ص536؛ عیاشی، ص341؛ کشی، ص291) یا تأیید (تفسیر قمی، ص230؛ تأویل الآیات، ص22) می‌کنند.

3- تأویلات باطنی که هم با معنای مفردات و هم با سیاق آیه مخالفت (و نه فقط تفاوت) دارند. که در حد فحص ابتدایی تنها در دفاتر مشکوک مانند متفردات ابراهیم بن هاشم در تفسیر قمی، روایات متهمانی مانند عبد الرحمن بن کثیر و ابن حریش و البته نصیریه یافتیم، که بسیاری اوقات با برخی غرائب مضمونی و متنی دیگر نیز همراهند. به عنوان نمونه:

- ... عن معلى بن محمد عن محمد بن أورمة عن علي بن حسان عن عبد الرحمن بن كثير عن أبي عبد الله ع في قوله تعالى -هو الّذي أنزل‏ عليك الكتاب منه آياتٌ محكماتٌ‏ هنّ أمّ الكتاب‏ قال أمير المؤمنين ع و الأئمّة- و أخر متشابهاتٌ‏ قال فلانٌ و فلان‏... (الكافي، ج‏1، ص414-415)
در این گزارش آیات متشابه که به هر حال مفهومی مثبت است (نیز نک‍ زمر: 23)، به اشخاص منفی خلفا حمل شده است، که تناسب جزئی نیز ندارد. بنا بر ادامه خبر این تأویل برای تخطئه پیروان خلفا با فراز «فأمّا الّذين في قلوبهم زيغ‏» پیشنهاد شده است. در حالی که این مشکل بخش قبل را حل نمی‌کند، و با سیاق ادامه آیه «آمنّا به كلٌّ من عند ربّنا» نیز ناهمخوان است. البته نصیریه نیز به وجود روایاتی در این تأویل نیز اشاره کرده‌اند (طبرانی، المعارف، ص124). ولی با این حال گویی به تضاد مفهوم مثبت آیات متشابه با اضداد التفات کرده، و لذا این را ترجیح داده‌اند که آیات متشابه را ناظر به ظهور معنا در صور بشری حمل کنند، که مردم را به اشتباه می‌اندازد (همان؛ نیز الرسالة المصرية، ص163، 670).
گفتنی است علی بن حسان و عمویش عبد الرحمن بن کثیر گرچه نزد رجالیان امامی متهم‌اند (کشی، ص451؛ ابن غضائري، ص77؛ نجاشی، ص235، 251)؛ اما کتاب المعارف منسوب به میمون طبرانی، رهبر نصیریان، ابن حسان را با وصف «غیر متهم عند اهل التوحید» نزد این غالیان توثیق، و تلویحاً به اتهامش نزد غیر خودشان اشاره کرده‌است (المعارف، ص97) و او را اهل سر ابن نصیر شمرده‌اند (النجحیة، ص180). غالیان و غیر ایشان اخبار غالیانه دیگری مثلاً در بحث بابیت را از او نقل کرده‌اند (نمونه: حقائق اسرار، 2016م، ص140؛ البحث و الدلالة، ص56؛ المعارف، ص98؛ الاعیاد، 2016، ص304؛ الرسالة المصرية، ص463؛ کشی، ص321).
@gholow2

BY غلوپژوهی