غلوپژوهی

غلوپژوهی

▪️ تأملی در اشارات استاد مددی در زمینه اتهام‌های غلو و تقصیر در تقریرات دروس دانشمند فاضل و محقق، استاد سید احمد مددی فراوان دیده می‌شود، که در کنار مطالب مفید در بحث تاریخ و راویان فقه، به صورت بریده و گذرا نکاتی در مورد جریان غلو هم مطرح می‌شود. آن سان…

🔺نسبتِ جریانیِ جابر جعفی و مفضل بن عمر جعفی

محققی ارجمند به این جانب فرمودند: «اینکه جابر و مفضل... در یک خط هستند، شواهد بسیار زیادی دارد. (فارغ از نگاه مثبت یا منفی ما به این خط)»

پاسخ بنده:
در حد قرائن موجود نمی‌توان به سادگی به هم خط بودن جابر بن یزید (م 128ق) و مفضل بن عمر (م حدود 179ق) حکم کرد؛ زیرا تفاوت‌های مهمی در میان است:
- چند روایت از اصحاب فقیه امامی در طعن و لعن مفضل داریم؛ در حالی که در مورد جابر تقریباً نداریم (تنها تک روایتی از زراره سخن از حضور نیافتن جابر نزد امام صادق ع دارد: کشی، ص191).
- نزاع فقهای اصحاب با مفضل قرائن زیادی دارد، ولی در مورد جابر یا قرینه‌ای نداریم، یا درحد کم توجهی به میراث جابر است.
- جابر با عامه ارتباط دارد، که مفضل ندارد. حتی جابر گذشته از طعن‌ها (همان، ص83-87)، توسط بسیاری از متقدمان عامه توثیق و مدح شده است (همان، ص81، 88).
- مفضل در کلمات جمعی از رجالیان سلف امامی صریحاً غالی خوانده شده است، ولی در مورد جابر دست‌کم تصریحی نداریم. (در مورد تعبیر اختلاط جابر در رجال نجاشی، ص128 احتمالات مختلفی متصور است: 1- اختلاط و درهم‌آمیختگی اخبار سالم و خراب و در نتیجه ضعف خود جابر. شاهد آنکه عبارات نجاشی شبیه عبارات توثیقی ابن‌غضائری (ص110) ولی بر خلاف آن و احتمالاً در نقد آن است. 2- ارتباط با غلو 3- اتهام به اختلاط و جنون [اختلال حفظ و حواس؟]. نمونه شواهد مرتبط با احتمال اخیر: طاووسی، همان، ص87)
- در میان روایات مدح جابر اسنادی از راویان موثق به چشم می‌خورد (کشی، ص192، 193)، ولی بنا بر فحص ما، در اخبار مدح مفضل عموماً با حضور پررنگ سران غلات در اسناد، و مصطلحات و معتقدات غلو مواجهیم و یا دست‌کم در برخی با مشکلات علل الحدیثی و معارض مضمونی وجود دارد (نمونه: کافی، ج2، ص92).
- مفضل از راویان متهم (مانند یونس بن ظبیان) نقل می‌کند؛ ولی جابر چنین نمی‌کند. هم‌چنین، به مفضل ارتباط با جریان‌های غالی مانند ابوالخطاب و خطابیه و حتی اسماعیلیه، و حتی خطابی بودن نسبت داده شده است. البته، از ارتباط جابر با فرقه غالی مغیریه گزارش‌هایی وجود دارد (مقالات الإسلامیین، ص8؛ الفرق بين الفرق، ص44)، که مورد نقد محققان واقع شده است (نک‍: طاووسی، پژوهشی پیرامون جابر جعفی، ص82-83).
و...
این‌ها تفاوت‌های مهمی است. به تفصیل مستندات مربوط به مفضل در مقالات مجزایی می‌پردازیم.

اما این‌که از هردویِ جابر و مفضل روایات غالیانه زیادی داریم، اتحاد خط این دو را ثابت نمی‌کند. زیرا احتمال جعل گسترده به نام یکی از این دو یا هردوشان هم محتمل است، و هم شواهد زیادی دارد. دست کم شکی نداریم که نسبت مطالب غالیانه به سلمان فارسی (م36ق) به کلی نادرست و متأخر است، و به اسحاق بصری (م282ق) و خصیبی (م358ق) عموماً درست است. در این طیف هرچه به سمت قدیم می‌رویم نسبت مطالب غالیانه منسوب به رجال مشهور شیعی ضعیف می‌شود، و هر چه به دوره غیبت نزدیک می‌شویم، غالیان کمتر مجعولاتشان را بر شیعیانِ پیراسته از غلو می‌بستند. چون هم مرزهای فرقه‌ای غلات مشخص‌تر شده بود، و هم متأخران شیعه برایشان اهمیت چندانی نداشتند. این هم در خور توجه است که غلات کتب و رسالات غالیانه بسیاری به مفضل بسته‌اند، ولی به جابر کمتر چنین کتبی منسوب است. (چرا؟)

در نهایت، اندک اسناد روایت مستقیم مفضل از جابر جعفی هم بسیار ضعیف‌اند، و در برخی احتمال آن است که مقصود مفضل بن صالح باشد. به هررو نسبت آن‌ها به مفضل جعفی ابهاماتی دارد. حال آیا مفضل جابر را دیده، یا به جابر توجهی داشته است؟ البته ویژگی‌های جریانی و روایت‌گری مفضل بن صالح و عمرو بن شمر از راویان مهم جابر، به جابر نزدیک‌تر است؛ تا مفضل.
@gholow2

www.tgoop.com/gholow2/2006

3.6K viewsedited  May 21, 2021 at 15:36

🔺نسبتِ جریانیِ جابر جعفی و مفضل بن عمر جعفی

محققی ارجمند به این جانب فرمودند: «اینکه جابر و مفضل... در یک خط هستند، شواهد بسیار زیادی دارد. (فارغ از نگاه مثبت یا منفی ما به این خط)»

پاسخ بنده:
در حد قرائن موجود نمی‌توان به سادگی به هم خط بودن جابر بن یزید (م 128ق) و مفضل بن عمر (م حدود 179ق) حکم کرد؛ زیرا تفاوت‌های مهمی در میان است:
- چند روایت از اصحاب فقیه امامی در طعن و لعن مفضل داریم؛ در حالی که در مورد جابر تقریباً نداریم (تنها تک روایتی از زراره سخن از حضور نیافتن جابر نزد امام صادق ع دارد: کشی، ص191).
- نزاع فقهای اصحاب با مفضل قرائن زیادی دارد، ولی در مورد جابر یا قرینه‌ای نداریم، یا درحد کم توجهی به میراث جابر است.
- جابر با عامه ارتباط دارد، که مفضل ندارد. حتی جابر گذشته از طعن‌ها (همان، ص83-87)، توسط بسیاری از متقدمان عامه توثیق و مدح شده است (همان، ص81، 88).
- مفضل در کلمات جمعی از رجالیان سلف امامی صریحاً غالی خوانده شده است، ولی در مورد جابر دست‌کم تصریحی نداریم. (در مورد تعبیر اختلاط جابر در رجال نجاشی، ص128 احتمالات مختلفی متصور است: 1- اختلاط و درهم‌آمیختگی اخبار سالم و خراب و در نتیجه ضعف خود جابر. شاهد آنکه عبارات نجاشی شبیه عبارات توثیقی ابن‌غضائری (ص110) ولی بر خلاف آن و احتمالاً در نقد آن است. 2- ارتباط با غلو 3- اتهام به اختلاط و جنون [اختلال حفظ و حواس؟]. نمونه شواهد مرتبط با احتمال اخیر: طاووسی، همان، ص87)
- در میان روایات مدح جابر اسنادی از راویان موثق به چشم می‌خورد (کشی، ص192، 193)، ولی بنا بر فحص ما، در اخبار مدح مفضل عموماً با حضور پررنگ سران غلات در اسناد، و مصطلحات و معتقدات غلو مواجهیم و یا دست‌کم در برخی با مشکلات علل الحدیثی و معارض مضمونی وجود دارد (نمونه: کافی، ج2، ص92).
- مفضل از راویان متهم (مانند یونس بن ظبیان) نقل می‌کند؛ ولی جابر چنین نمی‌کند. هم‌چنین، به مفضل ارتباط با جریان‌های غالی مانند ابوالخطاب و خطابیه و حتی اسماعیلیه، و حتی خطابی بودن نسبت داده شده است. البته، از ارتباط جابر با فرقه غالی مغیریه گزارش‌هایی وجود دارد (مقالات الإسلامیین، ص8؛ الفرق بين الفرق، ص44)، که مورد نقد محققان واقع شده است (نک‍: طاووسی، پژوهشی پیرامون جابر جعفی، ص82-83).
و...
این‌ها تفاوت‌های مهمی است. به تفصیل مستندات مربوط به مفضل در مقالات مجزایی می‌پردازیم.

اما این‌که از هردویِ جابر و مفضل روایات غالیانه زیادی داریم، اتحاد خط این دو را ثابت نمی‌کند. زیرا احتمال جعل گسترده به نام یکی از این دو یا هردوشان هم محتمل است، و هم شواهد زیادی دارد. دست کم شکی نداریم که نسبت مطالب غالیانه به سلمان فارسی (م36ق) به کلی نادرست و متأخر است، و به اسحاق بصری (م282ق) و خصیبی (م358ق) عموماً درست است. در این طیف هرچه به سمت قدیم می‌رویم نسبت مطالب غالیانه منسوب به رجال مشهور شیعی ضعیف می‌شود، و هر چه به دوره غیبت نزدیک می‌شویم، غالیان کمتر مجعولاتشان را بر شیعیانِ پیراسته از غلو می‌بستند. چون هم مرزهای فرقه‌ای غلات مشخص‌تر شده بود، و هم متأخران شیعه برایشان اهمیت چندانی نداشتند. این هم در خور توجه است که غلات کتب و رسالات غالیانه بسیاری به مفضل بسته‌اند، ولی به جابر کمتر چنین کتبی منسوب است. (چرا؟)

در نهایت، اندک اسناد روایت مستقیم مفضل از جابر جعفی هم بسیار ضعیف‌اند، و در برخی احتمال آن است که مقصود مفضل بن صالح باشد. به هررو نسبت آن‌ها به مفضل جعفی ابهاماتی دارد. حال آیا مفضل جابر را دیده، یا به جابر توجهی داشته است؟ البته ویژگی‌های جریانی و روایت‌گری مفضل بن صالح و عمرو بن شمر از راویان مهم جابر، به جابر نزدیک‌تر است؛ تا مفضل.
@gholow2

BY غلوپژوهی