tgoop.com/musa_akrami/1338
Last Update:
⏪ابوريحان بیرونی، بزرگترين دانشمند جهان اسلام
◀️در گفت‌وگوی موسی اکرمی با روزنامه‌ی فرهیختگان
*⃣ابوریحان بیرونی (زادۀ ۱۳ شهریور ۳۵۲، خوارزم -- درگذشتۀ ۲۲ آذر ۴۲۷، غزنه) پرآوازه‌تر و شناخته‌شده‌تر از آن است که من در این مجال اندک بکوشم نکتۀ تازه‌ای دربارۀ او مطرح کنم. بسا کسان بر این باورند که او شاید بزرگ‌ترین دانشمند در جهان اسلام باشد. با همۀ شاگردی او نزد بسا بزرگان، بخشی از دانش او با خودآموزی فراهم آمده و او در حوزه‌های گوناگون تبدیل به یک انسان جامع‌العلوم شده است. علاقه‌اش به دانستن حقیقت در داستان زمان مرگش کاملاً آشکار است.
ابوریحان در حوزه‌های علوم گوناگون آثاری بدیع و حتا پیش‌تازانه دارد. برای نمونه می‌توان به اندازه‌گیری سینوس یک درجه یا بحث‌هایی دربارۀ چاه آرتزین اشاره کرد. در حوزه‌هایی هم که پیشتاز نیست کتاب‌هایی بر جای نهاده که حتی در زمانۀ کنونی جزو بهترین کتاب‌های مرجع در فهم برخی از علوم سنتی و تاریخ آن‌ها است.
در بدو نظر ابوریحان را بیشتر یک اخترشناس می‌دانند. او نزد استادان بزرگی شاگردی کرده که برجسته‌ترین آن‌ها ابونصر عراق است. ابونصر عراق خود از خاندان امیران فرارود یا ماوراءالنهر، و از دانشمندان تراز نخست بود و به ابوریحان بسیار علاقه داشت، چنان که حتی چندین اثر تألیفی خودش را به نام ابوریحان کرد. ابوریحان با دستیابی به استقلال در فکر و عمل علمی دست به رصدهایی نیز زد که در عصر خود بسیار دقیق و بی‌سابقه بوده‌اند گه برای نمونه می‌توان تعیین ارتفاع خورشید را نام برد. تعیین شعاع یا پیرامون زمین هم از اهمیت زیادی برخوردار است.
مهم‌ترین کتابی که ابوریحان در نجوم نوشته و گونه‌ای دایره‌المعارف علمی است «القانون المسعودی فی الھیئة والنجوم» است، که گویا در نظر داشته همتا و رقیب نجومی کتاب قانون ابن سینا باشد که دایره‌المعارفی در پزشکی است. این کتاب مباحث گوناگون هیأت و نجوم را، به زبان فنی عربی، دربردارد. آنچه در دسترس همگان است نسخۀ معلوط باقی مانده از کوشش‌های ماکس کراوزه، خاورشناس جوانمرگ آلمانی است که در جنگ جهانی دوم کشته شد. آن را دایره‌المعارف عثمانیه در حیدرآباد دکن چاپ کرده است. ضروری است که این کتاب بر پایۀ نسخ خطی موجود تصحیح و چاپ و به پارسی نیز برگردانده شود. من زمانی با خوش‌خیالی انتظار داشتم به یاری دانشجویان تاریخ علم دانشگاه تهران طی سه تا چهار سال ترجمه‌ای از آن را آمادۀ انتشار کنم.
به‌هرروی، یکی دیگر از کتاب‌های بسیار معروف ابوریحان که به پارسی نوشته شده و تنها کتاب پارسی او است، کتاب کم‌نظیر «التفهیم لاوایل صناعه‌التنجیم» است. این کتاب برای آموزش تنجیم، یعنی مباحث احکام نجوم، نوشته شده و در آن مقدمات مباحث نجومی و تنجیمی آمده‌اند. تنجیم به بحث در بارۀ تأثیر جایگاه و حرکت‌های اجرام مشهود آسمانی، یعنی ماه و سیارات دیدارپذیر و ستارگان دیدارپذیر در صورت‌های فلکی، بر زندگی افراد و سرنوشت جوامع می‌پردازد. ابوریخان به آن به مثابۀ یک علم باور نداشت، ولی بر پایۀ سنت‌های یونانی و هندی و آنچه از ایران بر جای مانده بود کتاب درسی خوشخوانی نوشت. او برای این که بتواند مبانی لازم را در این کتاب عرضه کند در آغاز به بحث از هندسه و حساب می‌پردازد و پس از آن مباحث مورد نیاز از نجوم را در حد متوسط به زبان پارسی می‌نگارد. سده‌های چهارم و پنجم هجری دوران رشد زبان پارسی در حوزه‌های گوناگون بوده‌اند. زبان پارسی ابوریحان فوق‌العاده است. او بر زبان عربی نیز کاملاً مسلط و با زبان‌های یونانی و هندی و سانسکریت آشنا بود و در آن زبان‌ها به مطالعه در علوم و معارف گوناگون می‌پرداخت. او از کسانی است که به توانایی‌های زبان پارسی برای علم و فلسفه باور داشته است.
در زمینۀ ریاضیات نیز ابوریحان هم به عنوان نویسندۀ تاریخ ریاضیات و هم عرضه‌کنندۀ مقدمات ریاضیاتی لازم برای اخترشناسی، یعنی مثلثات کروی، آثار ارزشمندی نوشته است. او کتابی به نام «مقالید العلم الهیئه» (به معنای کلیدهای دانش هیأت) دارد که در ۲۷ یا ۲۸ سالگی آن را نوشته است. در این کتاب با دقت و امانتداری فوق‌العاده‌ای تاریخ تحول مثلثات کروی را در جهان اسلام نشان می‌دهد و خودش هم ابتکاراتی در قضیه‌ی منلائوس و دستیابی به رابطه‌ای دارد که به عنوان رابطۀ سینوس‌ها یا رابطۀ کسینوس‌ها شناخته شده و در آن زمان "شکل مغنی" نامیده می‌شده است که به معنای رابطه‌ی بی‌نیازکننده از دیگر روابط مثلثاتی است به گونه‌ای که همۀ روابط مثلثاتی را می‌توان از آن به دست آورد.
[ادامه در فرسته‌ی پسین 👇]
BY موسی اکرمی: فلسفه از تعبیر جهان تا تغییر جهان
Share with your friend now:
tgoop.com/musa_akrami/1338